Twee jongens worden tijdens de Chinese revolutie de bergen ingestuurd om
te worden heropgevoed. Het zijn immers zonen van artsen, intellectuelen
dus, die volgens Mao het volk vergiftigen met hun ’bourgeoisie-ideeën.
Het harde plattelandsleven zal hen moeten leren waar de communistische
republiek voor staat. Hun ontdekkingstocht begint als ze op het spoor
komen van een kist met ’verboden boeken’ van westerse schrijvers. Hun
honger wordt aangewakkerd door het lezen van een boek van Balzac, dat ze
van de eigenaar van de kist mogen lenen, nadat ze hem uit een precaire
situatie hebben gered. De jongens die heropgevoed worden, beginnen zo
zelf aan de heropvoeding van het naaistertje van het naburige dorp, met
het doel haar uit haar beperkte bestaan te bevrijden. Zo ontdekken ze
een wereld waaraan heel China verstoken blijft. Wondermooi en
sprookjesachtig geschreven met zeer bijzondere bijrollen voor een wekker
en een viool.
Dai Sijie (China 1954) kwam tijdens de culturele
revolutie zelf in een heropvoedingskamp terecht (1971-1974). In 1984
verliet hij China en kwam in Frankrijk wonen. Hij geraakte gepassioneerd
door de filmkunst en werd filmregisseur. Hij regisseerde zelf de
verfilming van dit boek (te zien op Youtube). Hij woont in Parijs en schrijft in het Frans.
DAI SIJIE : BALZAC ET LA PETITE TAILLEUSE CHINOISE : RESUME ET PRINCIPAUX PERSONNAGES
CHAPITRE 1
Le chef du village examine les bagages des deux jeunes garçons de la
ville. Le violon de Ma fait l'objet d'une inspection minutieuse.
La rééducation : dans la Chine rouge, à la fin de l'année 68, le Grand
Timonier de la Révolution, le président Mao décide de fermer les
universités et d'envoyer les jeunes intellectuels à la campagne pour y
être rééduqués par les paysans pauvres. C'est ainsi que nos deux héros,
Ma et Luo, se retrouvent au début de l'année 1971, dans un village perdu
au fin fond de la montagne du Phénix du Ciel, logés dans une maison sur
pilotis. Le père de Ma est pneumologue et sa mère spécialiste des
maladies parasitaires. Le père de Luo est dentiste et il est célèbre
dans toute la Chine pour avoir refait les dents du président Mao avant
la Révolution. Les deux garçons ont grandi ensemble et connu toutes
sortes d'épreuves, parfois très dures…
La maison des deux garçons devient rapidement le centre du village grâce
à un autre « phénix » dont le maître est Luo. En réalité, ce n'est pas
un vrai phénix, mais un réveil en forme de coq orgueilleux à plumes de
paon. Dans le village, il n'y avait jamais eu de réveil, d'horloge ni de
montre. Les gens vivaient en regardant le soleil se lever et se
coucher. Le réveil prit bientôt sur les paysans un véritable pouvoir. Le
chef du village l'utilise pour avertir les dormeurs quand l'heure est
venue de travailler. Mais les garçons commencent à modifier les heures
du réveil…
Il pleut souvent dans la montagne du Phénix du Ciel. Presque deux jours
sur trois. L'humidité est quasi-permanente et la moisissure ronge tout.
C'est pire que d'habiter au fond d'une cave. La nuit, quand Luo n'arrive
pas à dormir, Ma joue du violon : Mozart, Bach, Beethoven. Luo et Ma
racontent quelques films au chef qui bave d'en entendre davantage. Il
ordonne aux deux garçons d'assister à la prochaine projection mensuelle
dans la ville de Yong Jing et de revenir raconter le film aux
villageois. C'est un énorme succès.
Dans un village voisin demeure un tailleur très demandé. Il a une petite
fille très belle surnommée « la princesse de la montagne du Phénix du
Ciel. » Le tailleur se rend de village en village pour travailler et
reste parfois plusieurs semaines au même endroit. Il mène une vie de
prince, est traité en véritable seigneur par les familles qui ont besoin
de ses services. Un jour, Luo et Ma se rendent chez le tailleur pour
faire rallonger le pantalon de Luo de quelques centimètres. Ils font la
connaissance de la petite tailleuse. Ma demande à Luo s'il en est tombé
amoureux. Luo répond : « Elle n'est pas civilisée, du moins pas assez pour moi ! »
Luo et Ma doivent travailler pendant deux mois dans une petite mine de
charbon artisanale qui fournit du combustible aux montagnards. Ils
habitent avec les paysans-mineurs dans un humble dortoir adossé au flanc
de la montagne. Le travail est très dur et bientôt, Luo tombe malade.
Le paludisme. Les paysans essaient de chasser la maladie en fouettant le
dos de Luo avec des branches de pêcher et de saule. Une lettre de la
petite tailleuse les informe que deux jours de congé leur sont accordés
pour aller raconter un film au village du tailleur.
Ils choisissent de raconter « La petite marchande de fleurs », un
mélodrame coréen. En dépit de sa maladie qu'il considère terminée, Luo
décide de partir avec Ma pour le village du tailleur. Arrivés chez la
petite tailleuse dont le grand-père est en déplacement, Luo délire. La
jeune fille l'installe dans sa chambre et part cueillir une plante avec
laquelle elle fabrique un médicament pour Luo. Quatre vieilles sorcières
sont appelées à son chevet pour aider à chasser le mal. Ma doit
raconter un film pour les tenir éveillées mais il ne possède pas le
talent de conteur de Luo…
CHAPITRE 2
Le Binoclard entre en scène. Adolescent de dix-huit ans, ami de nos deux
héros, rééduqué dans un village voisin sur le flanc de la montagne, il
possède une valise secrète qu'il dissimule soigneusement. Son père est
écrivain et sa mère poétesse. Le lendemain de la séance de cinéma oral
chez la Petite Tailleuse, nos deux amis rentrent chez eux. En passant
devant le village du Binoclard, ils l'aperçoivent, travaillant dans une
rizière avec un buffle. La queue du buffle démesurément longue le
fouette en plein visage et envoie voler ses lunettes en l'air. Il
souffre d'une grave myopie et est presque aveugle sans ses lunettes.
Heureusement, Ma réussit à les retrouver dans la boue. Ne pouvant
quitter son travail, le Binoclard leur propose d'aller se reposer chez
lui. Cherchant un chandail, Ma découvre une valise mystérieuse très
lourde. Le Binoclard refuse de révéler son contenu. Devant la méfiance
du Binoclard à leur endroit, Ma et Luo se doute que la valise renferme
des livres interdits : de la littérature occidentale.
Par un froid matin de printemps, la neige se met à tomber. Nos deux amis
rendent visite au Binoclard, informés qu'un malheur lui est arrivé :
ses lunettes sont cassées. Ils lui offrent leur aide en échange d'un
livre. Celui-ci commence par refuser puis accepte. Il leur prête un
livre de Balzac : Ursule Mirouët. Après l'avoir lu, Ma décide
de recopier un extrait sur l'envers de sa veste en peau de mouton
offerte par les villageois. Ils rendent le livre à son propriétaire et
espèrent pouvoir lui en emprunter d'autres. Mais, le Binoclard refuse
malgré les nombreux services que nos deux amis lui rendent. La Petite
Tailleuse découvre Balzac en lisant l'extrait sur la peau de la veste et
en est émerveillée.
Au début de l'été, Le Binoclard reçoit une lettre de sa mère lui
demandant de recueillir un bon nombre d'authentiques chants montagnards
pour une revue de littérature révolutionnaire. Un de ses anciens amis a
été nommé rédacteur en chef de cette revue et en échange des chants, il
lui offre une place. Le Binoclard nage dans le bonheur. Il se lance dans
la chasse aux chants montagnards avec une ferveur acharnée mais sans
succès. Ses deux amis lui offrent de l'aider et grâce à un habile
subterfuge, réussissent à récolter une grande quantité de chants d'un
vieux meunier illettré. Ils récoltent également une bonne quantité de
poux… Le Binoclard est ravi mais doit remplacer les paroles grivoises de
plusieurs chants.
Cet été-là, le chef du village envoie nos deux amis souvent en ville
afin d'assister aux projections de films. Il reste donc en l'absence de
Luo, le seul maître du réveil en forme de coq à plumes de paon dont il
est éperdument épris. Vers la fin du mois d'août, ils emmènent la Petite
Tailleuse avec eux. À l'hôtel, ils apprennent qu'une femme inconnue y
loge et doit ramener avec elle son fils. Le lendemain, sur le chemin du
retour, Ma rencontre cette femme et apprend qu'elle est la mère du
Binoclard. Elle lui confie qu'en tricotant, elle compose des poèmes. À
la nouvelle du départ imminent de leur ami, Ma et Luo se désespèrent de
ne jamais pouvoir lire les livres de la valise secrète. La Petite
Tailleuse propose de voler la valise…
Pour célébrer son départ, la Binoclard et sa mère préparent une grande
fête au village. Un buffle est sacrifié en le faisant tomber du haut
d'une falaise. Le chef du village, quelques villageois et le Binoclard
se chargent d'achever la bête. Le Binoclard recueille le sang et le
partage avec le chef. À la nuit tombée, alors que la fête bat son plein,
nos deux amis pénètrent dans la maison du Binoclard dans le but de
subtiliser la valise pleine de livres. Ils doivent se cacher sous les
lits car le Binoclard et sa mère reviennent dans la maison chercher des
comprimés. Le Binoclard digère mal le sang de bœuf et une diarrhée
l'oblige à se précipiter dehors dans un champ afin de se soulager. Sa
mère le suit avec du papier hygiénique et nos deux amis en profitent
pour s'enfuir avec la valise.
CHAPITRE 3
Durant tout le mois de septembre, après le cambriolage, Luo et Ma lisent
livre après livre. Le Binoclard est parti sans oser les dénoncer. Le
chef du village étant parti à un congrès des communistes du district
dans la ville de Yong Jing, l'anarchie ne tarde pas à régner dans le
village. Luo et Ma refusent d'aller travailler aux champs et passent
leurs journées en compagnie de Balzac, Flaubert, Melville et Romain
Rolland.
Vers le milieu du moi, Luo se met en route pour le village de la Petite
Tailleuse avec « Le Père Goriot » dans sa hotte en bambou. Il doit
escalader un passage étroit, dangereux, formé par un immense éboulement
de terre, dû aux ravages d'une récente tempête. Un jour, Ma l'accompagne
pour la traversée de ce passage périlleux…
Le retour du chef au village. Il souffre d'un mal de dents aiguë.
Quelques jours plus tard, le tailleur arrive au village avec sa machine à
coudre et s'installe dans la maison de nos deux amis. Il y reçoit sa
clientèle composée principalement de femmes. Le soir, il demande à Ma de
lui raconter une histoire. Il explique que c'est pour cette raison
qu'il est venu s'installer chez eux. Ma lui raconte « Le comte de
Monte-Cristo » d'Alexandre Dumas. L'histoire dure neuf nuits entières…
Le chef exerce un chantage sur Luo, dont le père est dentiste, pour
l'obliger à soigner sa dent malade. L'aiguille de la machine à coudre du
tailleur sera donc utilisée…
Le dit du vieux meunier :
Étant allé couper du bois dans la vallée derrière son moulin, le vieux
meunier raconte comment il a surpris la Petite Tailleuse et Ma, nus
comme des vers, en train de se baigner dans un petite baie au pied de la
chute.
Le dit de Luo :
Luo raconte comment il a appris à nager à la jeune fille. Elle nage
maintenant comme un poisson. Dans un moment de découragement, il jette
son porte-clés dans la baie. La Petite Tailleuse plonge et le récupère
entre ses dents. Le jeu du porte-clés devient leur distraction favorite.
Un soir, en rentrant au village, Luo apprend par un télégramme,
l'hospitalisation d'urgence de sa mère et doit partir immédiatement.
Le dit de la Petite Tailleuse :
« Les romans que Luo me lisait me donnaient toujours envie de plonger
dans l'eau fraîche du torrent. Pourquoi ? Pour me défouler un bon coup
! » Elle raconte ce qui s'est passé la dernière fois avec le porte-clés.
Elle essaie de le récupérer mais touche à un serpent et se fait mordre
cruellement à un doigt. Elle abandonne donc le porte-clés au fond de
l'eau.
Avant son départ, Luo demande à Ma de devenir le garde du corps de la
Petite Tailleuse pendant son absence et d'assurer une présence
quotidienne à ses côtés. Ma accepte la mission, surpris et flatté. Il
remplace donc Luo comme lecteur auprès de la jeune fille. Il ne tarde
pas à participer aux travaux ménagers : ménage, préparation des repas,
lessive… Un soir en retournant chez lui, il est attaqué par un groupe de
jeunes gens du village, jaloux de lui. Il est en butte aux moqueries et
railleries et prend bientôt la fuite. Une pierre lancée par un des
garçons le blesse à l'oreille…
Au lendemain de son agression, la Petite Tailleuse confie à Ma qu'elle
est enceinte de Luo. Depuis deux mois, elle n'a plus ses règles. La loi
interdit l'avortement et elle ne peut mettre son enfant au monde hors
mariage. De plus, il est interdit de se marier avant l'âge de vingt-cinq
ans, elle en a dix-huit. Ma part donc en éclaireur dans la ville de
Yong Jing pour sonder les possibilités du service de gynécologie de
l'hôpital. Pendant deux jours, son approche demeure infructueuse. Il
essaie d'obtenir de l'aide d'un vieux pasteur mais celui-ci se meurt
d'un cancer à l'hôpital. En lui rendant visite, il réussit à entrer en
contact avec le gynécologue et lui offre un livre en échange de son
aide. Celui-ci accepte…
Trois mois après l'avortement, la Petite Tailleuse prend une grande décision… Balzac lui a fait comprendre une chose : « La beauté d'une femme est un trésor qui n'a pas de prix… ».
Principaux personnages
Le chef du village
Homme de cinquante ans, ex-cultivateur d'opium reconverti en communiste. Convoite le réveil en forme de coq de Luo.
Luo
Adolescent de dix-huit ans. Son père est un dentiste connu dans toute la
Chine pour avoir refait les dents de Mao avant la Révolution
culturelle. Luo possède un formidable talent de conteur. Il est amoureux
de la Petite Tailleuse. Pendant longtemps, la famille de Luo habita à
côté de la famille de Ma, sur le même palier. C'est le meilleur ami de
Ma. Il possède un réveil en forme de coq avec des plumes de paon qui
suscitera la convoitise du chef du village.
Ma
Adolescent de dix-sept ans. C'est le narrateur de l'histoire. Son père
est pneumologue et sa mère spécialiste des maladies parasitaires. Ils
travaillent tous les deux à l'hôpital de Chengdu, capitale du Sichuan.
Ma est musicien et possède un violon. Il joue du Bach, Beethoven et du
Brahms. Amoureux lui aussi de la Petite Tailleuse.
La Petite Tailleuse chinoise
Couturière. Son père est le tailleur de la région. Quand celui-ci est en
déplacement, elle reste pour garder la boutique. Elle est très belle,
une longue natte tombe sur sa nuque et possède les plus beaux yeux du
district de Yong Jing. Elle possède une nature primitive. Elle découvre
la lecture et les livres avec bonheur.
Le tailleur
Père de la Petite Tailleuse. Il mène une vie de roi. Il se déplace de
village en village avec sa machine à coudre pour se rendre dans les
familles qui ont besoin de ses services. Il n'emmène jamais sa fille
avec lui dans ses tournées. On cuisine pour lui les meilleurs repas,
parfois on tue même le cochon.
Le Binoclard
Adolescent de dix-huit ans, ami de Luo et Ma. Il souffre d'une grave
myopie qui le laisse presque aveugle sans ses lunettes. Son père est
écrivain et sa mère poétesse. Sa famille est aisée. Il possède une
valise pleine de livres d'auteurs occidentaux interdits en Chine. Il est
constamment en proie à la peur et est colérique.
Le vieux meunier
Très pauvre, ivrogne, connaît toutes les chansons populaires de la
région. Exploite un vieux moulin. Trempe des cailloux dans de l'eau
salée, les met dans sa bouche, les fait rouler entre ses dents, et les
recrache par terre. Il appelle ça « les boulettes de jade à la sauce
meunière ». Soupçonneux et irritable. Sa maison est infestée de poux.
La mère du Binoclard
Poétesse, très belle, riche. S'adonne au tricot tout en composant des
poèmes dans sa tête. Très maternelle et organisatrice accomplie.
Renard
werkte als huisleraar en jurist en begon vanaf 1886 romans, verhalen en
toneelstukken te schrijven. Hij schreef in de stijl van het naturalisme, exact, met veel gevoel, precisie en originaliteit.
In Frankrijk worden zijn toneelstukken (met name “Monsieur Vernet”,
1903) nog met regelmaat gespeeld. Bekend (en ook in het Nederlands
vertaald) zijn verder “Zo zijn onze dieren; natuurlijke historietjes”
(1896, een lichtvoetig geschreven reeks korte dierenverhalen, in veel
uitgaven treffend geïllustreerd door onder andere Pierre Bonnard, Henri de Toulouse-Lautrec en Peter Vos
(en bovendien voor een deel op muziek gezet door Maurice Ravel) en
“Peenhaar” (1894, nostalgische belevenissen van een ondeugende jongen
met rood haar).
Van blijvende waarde zijn ook zijn dagboeken gebleken (“Journal”, 1887-1910, in Nederland verschenen in de reeks Privé-Domein). Het dagboek van Renard is vanwege de ongelooflijke hoeveelheid “faits divers”
en anekdotes weleens “de documentatie” genoemd bij het werk van Marcel
Proust. Renard kon in enkele regels profielen schetsen zoals men die
inderdaad bij Proust terugvindt.
Somerset Maugham en Julian Barnes waren bewonderaars van Renards dagboek.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Jules_Renard
Elk lot is te verkiezen boven het mijne; over peenhaar van Jules Renard
Jules
Renard schreef zijn boek Poil de carotte uit woede jegens zijn moeder,
een ijskoude vrouw die niet van hem hield en zijn leven ondraaglijk
maakte. Onlangs werd de Nederlandse vertaling van het boek herdrukt. Is
het waar dat Renards werk, zoals dikwijls wordt beweerd, eenvoudig is?
Vergeet het maar, schrijft Charlotte Mutsaers. 'Er zijn maar weinig
schrijvers die op zo'n behoedzame manier de meest intense gevoelens
weten op te roepen.' Er zijn Blijf van mijn lijf-huizen maar geen Blijf
van mijn hart-huizen. Op incest staat straf, terwijl de aanrander van de
geest vrijuit gaat. Hoe zit dat, telt de geest minder dan het lichaam?
De literatuur houdt ons toch doorgaans een heel andere spiegel
voor. 'Ik ben geboren met twee vleugels, waarvan een gebroken', schreef
Jules Renard in 1889 in zijn dagboek. Vijf jaar later, hij was toen
dertig jaar, verscheen zijn meest succesvolle boek Poil de carotte. Wie
dat leest (en iedereen die het nog nooit heeft gelezen zou dat
onmiddellijk moeten doen, zeker nu de levendige vertaling van Therese
Cornips het Frans evenaart), beseft al gauw waarom hij zichzelf de
droevige status van aangeschoten vogel heeft toebedacht.
Hier is
iemand aan het woord die nog voor hij kon praten door zijn eigen moeder
vleugellam werd gemaakt. Wiens hele wereldbeeld daarvan is doortrokken.
Wiens ontwrichte gevoelens, reacties en drijfveren allemaal lijken
voort te komen uit dat ene sinistere feit: een ijskoude en vijandige
moeder. Uit Renards dagboek (een keuze daaruit verscheen in de reeks
Prive-Domein) blijkt dat Poil de carotte regelrecht teruggaat op zijn
eigen jeugd. Het gat dat hij ermee heeft willen dichten was echter
bodemloos, want de vreselijke Madame Lepic zoals hij zijn moeder in het
boek noemt, is zijn leven lang obsederend door zijn hoofd blijven
spoken. Hij heeft er moedig en krachtig tegenop gebokst, maar toch kun
je je niet aan het idee onttrekken dat het hem vroegtijdig heeft
gesloopt. Enkele jaren na de publikatie van Poil de carotte voelt hij
zich al een oude man: 'Mijn wilskracht krijgt rimpels.'
En op
46-jarige leeftijd geeft zijn getourmenteerde hart, die 'met dolken
bezette cactus', het tenslotte op. Een jaar nadat zijn moeder hetzij
door zelfmoord hetzij door een ongeluk verdronken was in een put. Zijn
ongeneeslijk zieke vader had zich al enkele jaren eerder een kogel door
het hart gejaagd met zijn jachtgeweer. Zo waren in een tijdspanne van
ruim vijftien jaar alle drie de hoofdpersonen uit Poil de carotte door
de dood of liever gezegd door het leven uitgerangeerd. Maar in het boek
leven zij onverminderd voort en hoe!
De aanleiding tot het schrijven van Poil de carotte is
buitengewoon direct geweest. In 1889 noteert Renard in zijn dagboek hoe
zijn moeder zich gedroeg tegenover de vrouw met wie hij net getrouwd
was: 'De ene keer vergat ze voor haar te dekken, een andere keer gaf ze
haar een vuile vork, of ze liet, als ze de tafel afveegde, opzettelijk
kruimels op de plaats van haar schoondochter liggen. Als het zo uitkwam
veegde ze daar zelfs de kruimels van alle anderen bij elkaar. Bij
herhaling hoorde je haar zeggen: 'Sinds dat vreemde mens hier rondloopt
gaat alles mis.'
En dat vreemde mens was de vrouw van haar eigen zoon.'
Toen
Renard vier jaar voor zijn dood zijn hele Journal nog eens overlas,
noteerde hij bij deze passage in de marge: 'Deze houding tegenover mijn
vrouw heeft me ertoe aangezet Poil de carotte te schrijven.'
Literatuur
als wraakoefening? Ten dele waarschijnlijk wel, maar erg zoet zal die
wraak in dit geval niet geweest zijn. Het was er een uit bittere
noodzaak.
Gemis
Hoe slaagt iemand er in hemelsnaam in om
zonder een enkele klacht en zonder zichzelf nadrukkelijk als slachtoffer
voor te stellen het dodelijke gemis uit zijn eigen jeugd vorm te geven?
Dat is het geheim van Poil de carotte en daarin schuilt de grote
ontroerende kracht. Het boek telt 49 hoofdstukken. Haast al die
hoofdstukken hebben korte, eenvoudige en concrete titels: Het kippenhok,
De ketel, De mol, De po, Het klaverveld. Maar dat zijn stuk voor stuk
dekmantels, want het gaat helemaal niet over kippenhokken, ketels,
mollen, po's of klavervelden. Onder die simpele woorden houden zich de
heftigste gevoelens schuil: krenkingen, vernederingen, verlangens,
woede, haat, verdriet, hoop, liefde. Die gevoelens worden nergens
benoemd maar opgeroepen door uiterst sobere, haast kale taal (Renard was
een enorme vijler en schaver). Als je aan het boek begint, heb je niet
direct in de gaten waar het naar toe gaat. Je denkt: aardige
jeugdherinneringen. Maar voor je het weet, bevind je je dan ineens
binnenin de huid van een kind. Je ervaart de ontzetting dat al het
onrecht je domweg overkomt. Zonder dat je er om gevraagd hebt en zonder
dat je het kunt verklaren. Waarom is Peenhaar de voetveeg, de pispaal,
de kop van Jut van zijn moeder. Omdat hij de jongste is? Omdat hij rood
haar heeft? Omdat zijn vader hem mag? Wie zal het zeggen. Er is geen
antwoord op. Het gebeurt gewoon en het enige wat een kind ertegen kan
doen is zich pantseren. Dat doet Peenhaar dan ook. Met als gevolg dat
hij hard wordt gevonden, wat opnieuw aanleiding geeft om hem uit te
stoten. De wrede vicieuze cirkel waarin op den duur iedere
souffre-douleur belandt.
Het boek begint in medias res en
ontwikkelt zich nauwelijks volgens een chronologische lijn.
Plompverloren staat Peenhaar ineens voor je neus. Hij wordt niet
geintroduceerd en evenmin als personage 'opgebouwd' in de loop van het
verhaal. Er is trouwens niet zoiets als een lopend verhaal. Peenhaars
leven of beter zijn levensgevoel wordt gepresenteerd in min of meer
losse voorvallen die niet zozeer zijn verbonden door de tijd als wel
door de grondstemming van degeen die ze meemaakt. Samen met de
glasheldere onbeschrijvende taal geeft dat iets heel moderns aan dit
negentiende-eeuwse boek. Peenhaars benarde positie is van meet af aan
gegeven zoals hij ook voor Jules Renard van meet af aan gegeven moet
zijn geweest. Zonder verdere uitleg zijn alle kaarten al in het eerste
hoofdstuk geschud: de tang van een moeder die niets nalaat om hem er in
te laten lopen, de oudere broer en zus die uit angst meestal haar zijde
kiezen, de vader die zo'n beetje zijn gang gaat en wel degelijk van
Peenhaar houdt maar niet tegemoet kan komen aan zijn geweldige hunkering
naar genegenheid. Een bescheiden leventje op het land, dat wordt
bepaald door een schreeuwend tekort maar dat, ofschoon het er
hoofdzakelijk op gericht is om de dans te ontspringen, eindigt met een
ware revolutie: hij weigert een pak boter voor zijn moeder te halen.
Meloen
Wat
doet madame Lepic zoal om haar zoontje te nekken? Peenhaar is een
bedpisser. Helpt ze hem om er vanaf te komen? Nee, ze verstopt stiekem
zijn po. En als Peenhaar ten einde raad een plas doet in de open haard,
laat ze hem de volgende morgen pap eten waar zijn pis doorheen zit
gemengd (Broer en zus bescheuren zich). Peenhaar is bang in het donker.
Dus hij moet 'savonds naar buiten om het kippenhok te sluiten. Peenhaar
is dol op meloen. Dus zegt zijn moeder: 'Er is geen meloen meer over
voor jou. Trouwens je bent net als ik, je houdt er niet van.'
Peenhaar
kan het niet laten zijn handen in zijn zakken te steken. Dus naait ze
zijn zakken dicht 'met handen en al'. Verder maakt ze hem gek door hem
te verlokken tot discussies met het karakter van een fuik: Madame Lepic:
Heb je niets verloren Peenhaar? Peenhaar: Nee mama.
Madame Lepic: Waarom zeg je meteen nee, zonder dat je het weet? Keer je zakken binnenste buiten.
Peenhaar:
(Hij haalt de voering van zijn zakken te voorschijn en kijkt hoe ze
erbij hangen als ezelsoren.) O ja! Geef hem terug, mama.
Madame
Lepic: Geef wat terug? Je hebt dus iets verloren. Ik vroeg het zo maar
en ik raad het! Wat heb je verloren? Peenhaar: Ik weet het niet.
Madame
Lepic: Pas op! Je gaat liegen. Je begint al te draaien als een dol
moertje. Antwoord langzaam. Wat ben je verloren? Je tol? Peenhaar: Dat
is ook zo! Helemaal niet aan gedacht. Mijn tol, ja mama.
Madame Lepic: Nee mama. Niet je tol. Die heb ik je vorige week afgepakt.
Peenhaar: Mijn mes dan. Madame Lepic: Wat voor mes? Wie heeft je een mes gegeven? Peenhaar: Niemand.
Madame
Lepic: Beste jongen, zo komen we er niet uit. Het lijkt wel of ik je de
stuipen op het lijf jaag. We zijn toch met zijn tweeen. Ik stel je
rustig een vraag. Een zoon die van zijn moeder houdt vertelt haar alles.
Ik wed dat je je zilveren frank hebt verloren. Ik weet er niets vanaf,
maar ik ben er zeker van. Ontken het niet. Ik zie het op je voorhoofd.
Peenhaar:
Die zilveren frank was van mij, mama. Ik had hem van oom gekregen,
zondag. Ik heb hem verloren; jammer voor me. Het is vervelend, maar ik
kom er wel overheen. Het kan me trouwens niet zo erg schelen. Een frank
meer of minder!
Wreed
Hiermee is deze discussie nog niet
beeindigd en natuurlijk delft Peenhaar tegen zoveel valsheid ten langen
leste het onderspit, maar men ziet hoe heldhaftig hij zich weert en hoe
hij zichzelf troost met een soort de druiven zijn zuur-mentaliteit.
Helaas, het moet gezegd worden, niet altijd is zijn houding zo
helfdhaftig en menigmaal verhaalt hij uit onmacht zijn leed op anderen.
Maar dat heeft tenminste dit voordeel dat hij zich niet mooier voordoet
dan hij is waardoor dat leed des te overtuigender op je overkomt. Zo
verraadt hij op een laffe manier de dienstmeid om zijn moeder ter wille
te zijn, stopt hij stenen in zijn sneeuwballen en is hij bijzonder wreed
tegen dieren. Tot dit laatste heeft overigens ook zijn opvoeding sterk
bijgedragen. Zijn vader ging volledig op in de jacht en hij had als
jongetje de taak om het aangeschoten wild de genadeslag te geven:
'Peenhaar, die is speciaal belast met het afmaken van aangeschoten
exemplaren. Hij dankt dat voorrecht aan de welbekende hardheid van zijn
ongevoelige natuur.'
(merk op hoe de volwassen Peenhaar hier even
om de hoek komt kijken). In het hoofdstuk De patrijzen staat beschreven
met hoeveel moordende overgave hij zich van die bloederige taak kweet en
hoe hypocriet zijn moeder daarop reageert: 'Arme beesten! Ik zou niet
graag in hun plaats zijn, in die klauwen van hem.'
Toch is er bij
al die moordlust meer in het geding dan louter wraakzucht en wreedheid,
zodat wat je aanvankelijk afstoot je later begint te fascineren. Behalve
dat hij zich uit liefdesbehoefte voortdurend wil laten gelden tegenover
zijn vader en zijn grote broer, lijkt hij soms ook te willen doden uit
pure nieuwsgierigheid, net alsof hij zijn eigen uithoudingsvermogen op
de proef wil stellen.
Dat zie je duidelijk in zo'n hoofdstuk als
De mol. Heel sec wordt daarin beschreven hoe hij een mol op zijn pad
vindt, er als een kat mee speelt en hem vervolgens in de lucht werpt om
hem dood te laten vallen op een steen: 'Eerst gaat alles naar wens en
gesmeerd. De mol zijn poten zijn al geknakt, zijn kop gespleten, zijn
rug gebroken, en hij lijkt geen taai leven te hebben. Dan merkt
Peenhaar, stomverbaasd, dat hij niet verder wil sterven. Al gooit hij
hem zo hoog als een huis, als de wolken, er zit geen schot meer in.'
Vervolgens
wordt hij dan tot tranen toe door razernij bevangen omdat de mol het
vertikt om dood te gaan. Het is een kort hoofdstukje met een open eind
en er is zo op het oog geen spat mededogen in te vinden; niettemin weet
het op een raadselachtige manier niet alleen je mededogen te wekken voor
de mol maar ook voor Peenhaar zelf. Daarbij speelt ongetwijfeld mee dat
er andere hoofdstukken tegenover staan waaruit blijkt dat hij bepaald
niet van ijzeren makelij is maar veeleer als de dood dat hem door zijn
eigen gevoel de das zal worden omgedaan, een geesteshouding die ook uit
talloze opmerkingen in Renards dagboek naar voren komt: - Gevoelig voor
alles heb ik de dwaze gewoonte aangenomen te zeggen: alles is me om het
even.- Elke dag haal ik mijn gevoeligheid binnen als een kudde schapen.-
Ik zeg het lachend omdat het doodserieus is.- Jachtverhalen voor
kinderen schrijven, verteld door de haas.
Ingewikkeld
Renards
houding tegenover de jacht is altijd dubbelzinnig geweest. Wie zijn
poetische Histoires naturelles heeft gelezen zal het misschien
onvoorstelbaar vinden dat hij ooit gretig heeft gejaagd, maar toch is
het zo. Waaraan men maar weer kan zien dat niet iedere jager een
platvloerse lustmoordenaar is en dat sommig drijfveren huiveringwekkend
ingewikkeld zijn.
Overmand door spijt en weerzin heeft hij op een
gegeven moment besloten zijn geweer te laten staan. Door de zelfmoord
van zijn vader kreeg zijn jachtinstinct echter opnieuw een stevige
impuls: 'Ik hield niet van jagen, zag er alleen maar een vermaak van
barbaren in, maar nu houd ik er opeens wel van, om mijn vader een
genoegen te doen. Telkens wanneer ik een patrijs dood, werp ik, in zijn
richting, een blik die hij heel goed begrijpt, en als ik 'savonds, naar
huis lopend, langs het hek van zijn kerkhof kom, zeg ik tegen hem: 'He,
vader, ik heb er vijf!' 'Jachttrofeeen als postume liefdesbetuiging, het
illustreert dat de grote Peenhaar evenveel van zijn vader hield als de
kleine Peenhaar. Monsieur Lepic is in het boek een stugge, zwijgzame
man. Hij maakt zijn genegenheid voor Peenhaar slechts mondjesmaat
kenbaar, maar Peenhaar die niet verwend is op dit vlak neemt daar
genoegen mee en vertrouwt hem. En als ze een keer samen een
wandelingetje maken durft hij hem zelfs toe te vertrouwen dat hij niet
van zijn moeder houdt: 'Elk lot is te verkiezen boven het mijne. Ik heb
een moeder. Die moeder houdt niet van me en ik hou niet van haar.' Zijn
vader die hem eerst heeft trachten te troosten met allerlei wijze
levenslessen (zie af van geluk, pantser jezelf, houd het hoofd koel,
onderdruk je gevoelens enz.), zegt dan ineens vol bars ongeduld: 'En ik,
denk je dan dat ik van haar houd?' Waarop Peenhaar zijn oren niet kan
geloven en vol heimelijke vreugde zijn vaders hand omklemt uit angst dat
alles weer zal vervliegen. Vervolgens 'balt hij zijn vuist, schudt hem
naar het dorp dat ginds in het donker ligt te slapen, en roept vol
pathos: 'Slecht mens! Dat ook nog. Ik haat je'.'
Zijn vader
mompelt dan dat hij zijn mond moet houden, omdat het per slot zijn
moeder is. En het hoofdstuk eindigt met de woorden: 'O', antwoordt
Peenhaar, weer gewoon en voorzichtig geworden, 'ik zeg het niet omdat
het mijn moeder is'.'
Zulke passages tussen vaders en zonen zijn vrij zeldzaam in de wereldliteratuur.
Stroef
'Er zijn vertellers en schrijvers', aldus Renard, 'men vertelt wat men
wil; men schrijft niet wat men wil; men schrijft zichzelf.'
Hiermee
heeft hij niet alleen een goede karakteristiek gegeven van zijn eigen
schrijverschap maar tevens het verschil gedefinieerd tussen lectuur en
literatuur. Geen wonder dat een dergelijke schrijver er geen moment op
los babbelt (een wijze van schrijven die soms zo ten onrechte als
'natuurlijk' wordt gewaardeerd), maar zich woord voor woord bekommert om
zijn stijl zonder dat die evenwel ooit gekunsteld wordt en de frisheid
van het directe verliest. 'Herinneringen aan de kindertijd als met een
luciferhoutje getekend', zo heeft hij zelf ooit Poil de carotte
getypeerd. Een knappe formulering die twee vliegen in een klap vangt.
Hij geeft er mee aan dat hij eerder uitbeeldt dan beschrijft en dat zijn
middelen zo op het oog simpel en stroef zijn. De subtiliteit zit dan
ook in het woordje als. Het werk van Renard wordt dikwijls eenvoudig
genoemd. Vergeet het maar. Niet voor niks staat zijn dagboek vol
opmerkingen over stijl. En er zijn maar weinig schrijvers die op zo'n
behoedzame en tegelijk doeltreffende manier de meest intense gevoelens
weten op te roepen. Vooral tederheid, iets wat hij in zijn leven maar zo
weinig heeft ontmoet, dient volgens hem met de grootste omzichtigheid
te worden vorm gegeven. 'Vrolijkheid', zegt hij, 'heeft genoeg aan
willekeurig gekozen woorden, maar tederheid behoeft stijl. Sommige
ernstige dingen die iemand zegt klinken onecht, vrolijke ook, maar dat
valt niemand op.' Poil de carotte is geen vrolijk boek. Het is teder.
Maar wat kan zo'n stroeve tederheid je een duister gevoel van
vrolijkheid verschaffen.
Jules Renard: Peenhaar. Met de
oorspronkelijke illustraties van Felix Vallotton. Vertaald en van een
nawoord voorzien door Therese Cornips. Uitg. Meulenhoff, 192 blz. Prijs
f. 18,90
https://www.nrc.nl/nieuws/1990/01/12/elk-lot-is-te-verkiezen-boven-het-mijne-over-peenhaar-6921363-a188095
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Laurent Gaudé, winnaar van de Prix Goncourt voor zijn roman Le Soleil des Scorta, laat met Écoutez nos défaits
een aantal verhaallijnen als DNA-strengen om elkaar heen draaien. Ze
leiden elk hun eigen bestaan, maar kunnen via dwarsverbanden ook niet
los van elkaar gezien worden. Het boek is verwarrend door de vele
personages in verschillende dimensies van de tijd, boeiend door de korte
fragmenten die vaart in het verhaal houden en intrigerend door de
onderliggende gedachtegang.
Een verhaallijn volgt Hannibal - die vanuit Carthago via Spanje en
Frankrijk Rome probeert te veroveren -, een tweede verhaal gaat over
Generaal Grant die in de burgeroorlog in Amerika tegen het zuiden
optrekt, en dan is er nog Haile Selassie in zijn gevecht om Ethiopië. De
vierde lijn handelt over de huidige tijd waarin Assem Graïeb, een
Franse geheim agent, in opdracht van de Amerikanen een soldaat moet
vinden die betrokken was bij de opsporing van Bin Laden.
Verticale dwarsdoorsnede
De eerste fragmenten zijn vanuit de ik-persoon geschreven, maar al
snel verandert het perspectief in de derde persoon enkelvoud, en steeds
vanuit een ander personage. Het hele boek zou als een verticale
doorsnede van een aantal tijdperken gezien kunnen worden die qua
thematiek aan elkaar raken. Elk periode kent haar eigen strijd, hoop op
een overwinning en nederlagen die daar onlosmakelijk mee verbonden zijn.
Een van de gevechten die Hannibal voert loopt uit op de grootste
afslachting in korte tijd in de geschiedenis: vijfenveertigduizend
Romeinen liggen opengereten en bloedend aan zijn voeten. Hannibal heeft
zelf een tiende deel van dat aantal aan manschappen verloren.
Assem heeft talloze missies op zijn naam staan, hij is overal geweest
en heeft genoeg ellende gezien voor een mensenleven. Misschien wordt
dit zijn laatste opdracht: uitzoeken wat er met een commando van het
Amerikaanse leger is gebeurd. Hij is plotseling verdwenen en houdt zich
waarschijnlijk bezig met smokkel, van onder andere relikwieën zoals
delen van het lichaam van Bin Laden.
Niets aan veranderen
In Zurich ontmoet Assem een Irakese archeologe, Mariam. Ze brengen
samen de nacht door en weten dat hun wegen weer zullen scheiden. Ze
spreken nog wel af voor een volgende dag, maar zij besluit niet uit de
tram te stappen bij de halte waar hij op een terras op haar zit te
wachten:
'Le tram glisse le long du fleuve. Je laisse la ville
défiler sous mes jeux jusqu'à la Bellevueplatz. Lorsqu'il s'arrête, je
ne descends pas. Pourquoi le ferais-je ? Je regarde par la vitre. Je le
cherche. Il suffit que nous nous voyions, encore une fois.'
Zij ziet hem en hij ziet haar, maar daar blijft het bij. Treffend
beschrijft Laurent Gaudé hier twee mensen die besluiten iets niet te
doen en daardoor de loop van de gebeurtenissen onveranderd te laten. Zo
kijken we ook naar de geschiedenis. Het is gebeurd, we kunnen de losse
voorvallen tot een geheel smeden en er een verhaal van maken, maar we
kunnen er niets meer aan veranderen. Hannibal heeft veel overwinningen
geboekt tijdens zijn tocht via de Pyreneeën en de Alpen, maar
uiteindelijk heeft hij Rome niet ingenomen. Grant heeft een aantal
tegenslagen moeten verwerken in de burgeroorlog voordat hij uiteindelijk
president werd, Haile Selaissie is tegenover de fascisten van Mussolini
komen te staan.
De onderliggende gedachte
Assem heeft op een veel kleinere schaal oorlogen te voeren, maar ook
Mariam voert strijd: zij probeert kunstschatten op te sporen uit
geplunderde en vernielde musea op plekken waar hevig gevochten wordt,
zoals in Bagdad. Ze werkt samen met Interpol en Unesco om de cultuur te
redden, Assem zet zich in om mensen te redden. Dat is even waardevol
voor het bestaan in het algemeen; de mens kan niet zonder cultuur en de
cultuur was er niet zonder de mens.
Gaudé vertelt en laat de geschiedenis levendig en soms in detail
passeren. Alle overwinningen hebben hun tol geëist en konden niet worden
gerealiseerd zonder dat er slachtoffers vielen, aan beide zijden van de
oorlog. Zo ook bijvoorbeeld bij Troje, de stad werd uiteindelijk
verslagen door de Grieken, maar de inname vroeg vele slachtoffers, om te
beginnen Agamemnons dochter, die geofferd werd om de goden gunstig te
stemmen opdat de schepen konden uitvaren. Deze mythe rakelt de oom van
Assem op wanneer hij op het punt staat te vertrekken voor zijn eerste
geheime missie. Assem krijgt een wijze les mee:
'On ne peut partir au combat avec l'espoir de revenir
intact. […] Au départ, déjà, il y a le sang et de deuil. Au départ,
déjà, il faut accepter l'idée d'être amputé de ce qui vous êtes le plus
cher. Au départ, déjà, la certitude qu'il n'aura aucune victoire pleine
et joyeuse.'
Met deze knap verstrengelde verhaallijnen wijst Gaudé de lezer er nog
eens op, hoewel het niets nieuws is: bij elke overwinning moeten we de
verliezen niet vergeten. 'C'est à cela que ressemblent les victoires:
les blessés claudiquent et les mourants gémissants, comme dans une
défaite.'
Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion, en eenboekrecensie.blogspot.nl, waarop hij impressies over vergeten boeken noteert.
https://www.athenaeum.nl/recensies/2016/geen-overwinning-zonder-nederlaag/ Nederlandse titel: Er is geen tijd meer te verliezen.
Jacques Prévert est un poète et scénariste français, né le 4
février 1900 à Neuilly-sur-Seine, et mort le 11 avril 1977 à
Omonville-la-Petite (Manche). Après le succès de son premier recueil de
poèmes, « Paroles », il devint un poète populaire grâce à son langage
familier et ses jeux de mots. Ses poèmes sont depuis lors célèbres dans
le monde francophone et massivement appris dans les écoles françaises.
Il a également écrit des scénarios pour le cinéma.
En 1925, il participe au mouvement surréaliste, qui se regroupe au 54
de la rue du Château près de Montparnasse. C’est en fait un logement «
collectif » où habitent Marcel Duhamel, Raymond Queneau et Yves Tanguy.
C’est Prévert qui trouvera le terme de cadavre exquis pour définir le
jeu littéraire auquel ses amis et lui se livrent. Prévert est toutefois
trop indépendant d’esprit pour faire véritablement partie d’un groupe
constitué, quel qu’il soit. Il supporte mal les exigences d’André
Breton, et la rupture est consommée en 1930. En 1932, il écrit les
textes pour le groupe « Octobre » et il participera aux Olympiades du
théâtre à Moscou.
Il est le scénariste et dialoguiste de grands films français des
années 1935-1945, notamment « Drôle de drame », « Le Quai des brumes »,
« Le jour se lève », « Les Visiteurs du soir », « Les Enfants du
paradis » et « Les Portes de la nuit » de Marcel Carné, « Le Crime de
Monsieur Lange » de Jean Renoir, « Remorques et Lumière d’été » de Jean
Grémillon. Il a, à deux reprises, adapté des contes de Hans Christian
Andersen, d’abord « La Bergère et le Ramoneur » devenu « Le Roi et
l’Oiseau », film d’animation de Paul Grimault en 1957, puis en 1964,
« Grand Claus et Petit Claus », autre conte d’Andersen, à la télévision,
« Le Petit Claus et le Grand Claus » de son frère Pierre Prévert.
Ses poèmes sont mis en musique par Joseph Kosma dès 1935 (À la belle
étoile) : ses interprètes seront entre autres Agnès Capri, Juliette
Gréco, Les Frères Jacques, Yves Montand. Son recueil « Paroles », publié
en 1946, obtient un vif succès.
Il écrit des pièces de théâtre. Son anticléricalisme, parfois
violent, est souvent occulté par le public, au profit de ses thèmes sur
l’enfance et la nature.
Opdracht 1: Zet de werkwoorden tussen haakjes in de passé composé.
Il (mettre)............................. le café Dans la tasse Il (mettre)............................. le lait Dans la tasse de café Il (mettre)...................................... le sucre Dans le café au lait Avec la petite cuiller Il (tourner)............................... Il (boire)..................................le café au lait Et il (reposer)............................. la tasse Sans me parler Il (allumer)......................................... Une cigarette Il (faire)...............................des ronds Avec la fumée Il (mettre)....................................les cendres Dans le cendrier Sans me parler Sans me regarder Il (se lever)....................................... Il (mettre)................................... Son chapeau sur sa tête Il (mettre).................................. Son manteau de pluie Parce qu'il pleuvait Et il (partir)..................................... Sous la pluie Sans une parole Sans me regarder Et moi j' (prendre).......................... Ma tête dans ma main Et j'(pleurer)..................................... Déjeuner du matin
Il a mis le café Dans la tasse Il a mis le lait Dans la tasse de café Il a mis le sucre Dans le café au lait Avec la petite cuiller Il a tourné Il a bu le café au lait Et il a reposé la tasse Sans me parler Il a allumé Une cigarette Il a fait des ronds Avec la fumée Il a mis les cendres Dans le cendrier Sans me parler Sans me regarder Il s'est levé Il a mis Son chapeau sur sa tête Il a mis Son manteau de pluie Parce qu'il pleuvait Et il est parti Sous la pluie Sans une parole Sans me regarder Et moi j'ai pris Ma tête dans ma main Et j'ai pleuré.
Ontbijt
Eerst schonk hij koffie in
het kopje
toen deed hij gewoon
wat room erbij
en een schepje suiker
precies als elke dag
met 't lepeltje heeft hij dat
gewoon geroerd
zwijgend dronk hij zijn koffie uit
en zette toen het kopje neer
zonder een woord
daarna pakte hij een sigaret
en hij blies de rook
zwijgend voor zich uit
en hij drukte het peukje
in de asbak uit
zonder een woord
zonder zelfs een blik
stond hij op
en hij zette z'n hoed op z'n hoofd
en hij schoot in z'n regenjas
zonder een woord
en toen ging hij weg
en hij zei geen woord, geen woord
keek zelfs niet naar mij
ik heb mijn hoofd verborgen in mijn arm
ik heb gehuild.
(Jacques Prévert 1900 - 1977, Vertaling Ernst van Altena 1933 - 1999, Uit: Randfiguren
Van Ditmar Amsterdam 1967) Opdracht 2: Klik hier om naar een voordracht te luisteren en
oefen met nazeggen.
Pour faire le portrait d'un oiseau - Jacques Prévert
Opdracht 1: schrijf de vertaling naast de
onderstreepte woorden. Gebruik de vertaling op de achterkant.
Peindre
d'abord une cage
avec
une porte ouverte
peindre
ensuite
quelque
chose de joli
quelque
chose de simple
quelque
chose de beau
quelque
chose d'utile
pour
l'oiseau
placer
ensuite la toile contre un arbre
dans
un jardin
dans
un bois
ou
dans une forêt
se
cacher derrière l'arbre
sans
rien dire
sans
bouger ...
Parfois
l'oiseau arrive vite
mais
il peut aussi bien mettre de longues années
avant
de se décider
Ne
pas se décourager
attendre
attendre
s'il le faut pendant des années
la
vitesse ou la lenteur de l'arrivée de l'oiseau
n'ayantaucunrapport
avec
la réussitedu tableau
Quand
l'oiseau arrive
s'il
arrive
observer le
plus profond silence
attendre
que l'oiseau entre dans la cage
et
quand il est entré
fermer
doucement la porte avec le pinceau
puis
effacer un
à un tous les barreaux
en
ayant soin de ne toucher aucune des plumes de l'oiseau
Faire
ensuite le portrait de l'arbre
en
choisissant la plus belle de ses branches
pour
l'oiseau
peindre
aussi le vert feuillage et la fraîcheur du vent
la poussière
du soleil
et
le bruit des bêtes de l'herbe dans la chaleur de l'été
et
puis attendre que l'oiseau se décide à chanter
Si
l'oiseau ne chante pas
c'est
mauvais signe
signe
que le tableau est mauvais
mais
s'il chante c'est bon signe
signe
que vous pouvez signer
Alors
vous arrachez tout doucement
une
des plumes de l'oiseau
et
vous écrivez votre nom dans un coin du tableau.
Om
het portret van een vogel te maken
Eerst
een kooi schilderen
met een open deurtje
dan iets moois
schilderen
iets eenvoudigs
iets aardigs
iets nuttigs
voor de vogel
dan het doek tegen een boom zetten
in een tuin
in een bos
of in een woud
je verstoppen achter de boom
zonder iets te zeggen
zonder te bewegen.
Soms komt de vogel vlug
maar hij kan er net zo goed jaren over doen
voordat hij er toe komt
niet moedeloos worden
wachten
wachten zo nodig jaren lang
omdat de snelheid of de traagheid
van de vogel geen enkel verband
houdt met het welslagen van het schilderij.
Wanneer de vogel komt
áls hij komt
de diepste stilte in acht nemen
wachten tot de vogel de kooi ingaat
en als hij binnen is
zachtjes het deurtje sluiten met de penseel
en dan
één voor één alle tralies wegvegen
er op lettend geen van de veren van
de vogel te raken.
Dan het portret van de boom maken
en de mooiste van z’n takken uitkiezen
voor de vogel.
Ook het groene gebladerte
en de frisse wind en het stof dat
in de zon danst en het geritsel van
de dieren in het gras en de zomer-
warmte schilderen
en dan wachten tot de vogel ertoe
komt te gaan zingen.
Als de vogel niet zingt
is dat een slecht teken
teken dat het schilderij slecht is
maar als hij zingt is dat een goed teken
teken dat je kunt tekenen.
Dan trek je heel voorzichtig
één van de veren van de vogel uit
en je schrijft je naam in een hoek van het schilderij.
vertaald door Boele Bregman
Opdracht 2: Klik hier om naar een voordracht te luisteren. Oefen met nazeggen tot je de uitspraak foutloos kent.
When
I was 15, a shy and bookish sophomore at a high school in Morocco, my
French class was assigned Albert Camus’s “The Stranger.” I remember
being intrigued by the fact that the story was set in neighboring
Algeria. I remember the novel’s indelible first line: “Mother died
today.” I remember what an odd hero Meursault seemed to me, unabashed
and remorseless, a man who shows no emotion at his mother’s funeral. And
I still remember how distressing it was to come upon the crucial scene
in which Meursault, walking on a beach under the midday sun, shoots a
nameless Arab. Our class discussed Meursault, his mother, his fight with
the priest, existentialism and the absurd. All the while, I had to
quiet the voice inside me that kept asking, “But what about the Arab?”
The
Algerian writer Kamel Daoud has answered this question in his rich and
inventive new novel, “The Meursault Investigation.” Its premise is that
the murder committed by Meursault in 1942 was a true crime, which
catapulted him to worldwide fame after the publication of a book about
it. Daoud gives the Arab a name — Musa — and, along with it, a family, a
home and a story. But like his Quranic and biblical counterpart, Musa
(Moses) isn’t able to speak for himself, so his brother, Harun (Aaron),
will do it in his stead. It is Harun who narrates the events of that
fateful day, his first line already a counterpoint to Meursault’s:
“Mama’s still alive today.”
Because
they offer us a chance to look at the same story with new eyes,
literary retellings have always been popular. Jane Smiley’s “A Thousand
Acres” reimagines “King Lear” on a farm in Iowa. Tayeb Salih’s “Season
of Migration to the North” borrows its structure from Joseph Conrad’s
“Heart of Darkness.” Jean Rhys’s “Wide Sargasso Sea” uncovers the story
of the madwoman in Charlotte Brontë’s “Jane Eyre.” But to be successful,
a literary retelling must not simply dress up an old story in new
clothes. It must also be so convincing and so satisfying that we no
longer think of the original story as the truth, but rather come to
question it.
In
“The Meursault Investigation,” Daoud has done exactly this. Not only
does he use an indigenous voice to retell the story of “The Stranger,”
he offers a different account of the murder and makes Algeria more than
just a setting for existential questions posed by a French novelist. For
Daoud, Algeria is the existential question.
“The
Meursault Investigation” begins in a bar in Oran, a place where,
nowadays, you come “when you want to escape your age, your god or your
wife.” Harun, now an aging drunk, talks to an investigator who is
interested in the crime. Though Harun was only a boy of 7 at the time of
the murder, he remembers vividly that sunny summer morning. Musa was
wearing “his blue overalls and his espadrilles.” He finished his usual
café au lait. He left the house, telling his mother he would return home
earlier than usual.
Harun
and his mother find out that Musa has been murdered on a beach, but
they cannot reclaim his body since he has no name. It appears nowhere on
court records or in the newspaper articles that cover Meursault’s
trial. After a religiously mandated period of 40 days, Musa is declared
dead, and a funeral is staged with “an empty grave and a prayer for the
departed.” The mother, struck with grief, becomes obsessed with seeking
retribution. And because her petitions prove fruitless, she turns to
stories. She has “a thousand and one stories” for what happened. Each
night, she tells a different one to Harun, but she invariably casts Musa
as a hero, “a spirit come back from the dead to redress injustice.”
The
effect on Harun is devastating. Growing up in the small town of Hadjout
— formerly known as Marengo, the town where Meursault’s mother lived —
he feels isolated and imprisoned by grief. Harun’s mother is still
alive, yes, but this fact leaves him “completely indifferent.” His
resentment continues to build inside him, as he feels unable to give her
what she wants most: revenge.
But
Harun gets his chance on a July night in 1962, when the heat of the day
“scrambles” his mind. Under pressure from his mother, he kills a French
settler named Joseph Larquais. After his arrest, he quickly learns that
he is being judged not for having killed a Frenchman, but for having
killed him after the cease-fire that signaled the end of the war for
independence. Just as the prosecutor in Camus’s novel is more interested
in why Meursault didn’t cry at his mother’s funeral, a prison guard in
Daoud’s novel wonders why Harun didn’t take up arms and join the
resistance. “I knew I wasn’t there for having committed a murder,” Harun
says, “but for not having done so at the right moment.”
There
is never any doubt in Harun’s mind that Algeria will gain its
independence, but what he does not expect is that it will lose itself.
The country slides into internecine fighting, as the colonels rule and
the imams assert their political ambitions. Harun becomes a stranger in
his own country, which is caught “between Allah and ennui.” He hates
what has become of his homeland, now filled with “millions of
Meursaults,” and he loathes most of all the self-serving clerics, who
hound him everywhere, trying to bring him into the flock.
“Sometimes,”
he says, “I long to list my impieties in detail. To bellow that I don’t
pray, I don’t do my ablutions, I don’t fast, I will never go on any
pilgrimage, and I drink wine — and what’s more, the air that makes it
better. To cry out that I’m free, and that God is a question, not an
answer, and that I want to meet him alone, at my death as at my birth.”
It is in this simple, direct language, ably translated from the French
by John Cullen, that Daoud writes his letter of love, rebellion and
despair for Algeria. It is a letter filled with doubles — a speaker and a
listener, a narrator and a narrated, a murderer and a victim, an author
and an icon, fanatics of the gun and fanatics of God.
When
it was published in Algeria in 2013, “The Meursault Investigation” was
rightly met with wide critical acclaim, but it was only after its
phenomenal success in France last year (Daoud was a finalist for the
Prix Goncourt) that a cleric named Abdelfatah Hamadache called the
author an “apostate” and demanded that he be tried for blasphemy. Daoud
remains steadfast. He continues to live and work in Oran, where he
writes for the newspaper Le Quotidien d’Oran. By doing so, he honors the
words of another Algerian writer, Tahar Djaout, murdered by the Armed
Islamic Group during Algeria’s civil war of the 1990s: “If you speak,
you die. If you do not speak, you die. So, speak and die.”
In zijn
overweldigende debuutroman geeft Kamel Daoud de anonieme Arabier uit Albert
Camus’ koloniale roman De vreemdeling een naam. Zijn boek is ook een
aanklacht tegen rigide religies.
Bas Heijne
2 oktober
2015
De moord
in Moussa of de dood van een Arabier van Kamel Daoud Illustraties Joost
Hölscher
Twee keer
las ik Meursault – contre-enquête, de roman waarmee de Algerijnse
journalist Kamel Daoud dit jaar de Prix Goncourt voor het beste debuut won.
De eerste keer was ik onder de indruk, de tweede keer nog meer. Het is een
debuutroman als een vlammenwerper, boos en pijnlijk intens, maar ook een
subtiel literair hoogstandje. Het is een priemende kritiek op Camus’
klassieker De vreemdeling (L’étranger), waarin de hoofdpersoon
Meursault, verblind door de zon, op het strand een ‘Arabier’ doodschiet. Alle
aandacht in deze roman gaat immers naar de filosofische gedachten van de
onaangedane moordenaar. Het woord ‘Arabier’ komt vijfentwintig keer voor in De
vreemdeling, maar Meursaults slachtoffer blijft anoniem – net als alle
andere Arabieren in het boek. Maar Daouds tegenverhaal is niet alleen een
postkoloniale afrekening – zijn boek is ook doordrenkt van de geest
van Camus, waarbij een radicale vrijheid wordt opgeëist in weerwil van een
godsdienst die zich tegen alle vormen van spontane zinnelijkheid richt.
Meursault
– contre-enquête, is dus
kritiek en hommage tegelijk. Maar het is vooral ook Daouds eigen werk. Het is
een ongemakkelijk boek, dat bijt en schuurt. Het is tragisch en
tegelijkertijd opvallend onsentimenteel.
In het
Nederlands heeft Daouds roman de goedbedoelde, maar wat onhandige titel Moussa
of de dood van een Arabier gekregen. Die titel wil recht doen aan de
inzet van zijn verhaal, maar mist de reikwijdte van de oorspronkelijke titel.
Daoud geeft niet alleen de dood van de Arabier het reliëf dat bij Camus
volledig afwezig is (bij herlezing van De vreemdeling valt inderdaad
op dat in de hele rechtszaak waarbij Meursault ter dood wordt veroordeeld,
het slachtoffer geen enkele rol speelt), hij voert als het ware een
contra-expertise uit op Camus’ beroemde roman, hij zet een verhaal tegenover
een verhaal.
Geïrriteerd stukje
In een interview met deze krant vertelde
Daoud (1970), die in Algerije columnist is bij de Quotidien d’Oran,
hoe hij het idee voor zijn vertelling kreeg. Een Franse journalist, die op
zoek was naar sporen van Albert Camus, vroeg hem voor de zoveelste keer of
Camus aan Frankrijk of Algerije toebehoorde. Camus werd in de toenmalige
Franse kolonie geboren, bracht er een groot deel van zijn korte leven door en
veel van zijn verhalende werk, zoals de romans, De vreemdeling en De
pest spelen zich er af, net als het onvoltooid gebleven De eerste man.
Naar aanleiding van de vraag van de journalist, schreef Daoud een
‘geïrriteerd stukje’, waarin hij schrijft: ik speelde
met dat detail van die gedode Arabier zonder naam. We weten alles van de
moordenaar, maar vrijwel niets over de dode. Na dat stukje belden mijn
uitgevers en vroegen of ik er een roman van kon maken. Dat heb ik gedaan.
Ook in de
opzet van zijn verhaal leunt Daoud op Camus: het verhaal is een lange
monoloog in een kroeg, net als Camus’ laatste roman La Chute. De
verteller is Haroen, de broer van de vermoorde Arabier op het strand uit De
vreemdeling, inmiddels dik in de tachtig. Hij steekt zijn verhaal tijdens
opeenvolgende avonden af tegen een anonieme journalist die hem in de kroeg
heeft opgezocht om hem uit te horen over zijn vermoorde broer Moussa – want De
vreemdeling is ook in de fictieve wereld van Daouds roman een
wereldberoemde klassieker geworden, veelbesproken en veelgelezen, zij het
geschreven door de moordenaar zelf.
Maar de
moord op zijn broer is slechts achtergrond in het boek – alles draait om de
existentiële crisis van Meursault. Zo zegt hij: Wat me
pijn doet, telkens als ik eraan denk, is dat hij hem heeft gedood door over
hem heen te stappen, niet door hem neer te schieten. Het lichaam
van Moussa wordt niet eens gevonden, er wordt een leeg graf voor hem
gegraven, zijn moeder krijgt ook geen uitkering na de Onafhankelijkheid.
Westerse blindheid
Wat wil
Haroen met zijn verhaal?
Het
absurde is wat mijn broer en ik moeten dragen, op onze rug of in de buik van
onze aarde, en die ander niet. Begrijp me goed, ik ben niet verdrietig of
boos. Ik ga niet eens doen of ik rouw. Het is alleen... tja, wat? Ik weet het
niet. Ik denk dat ik wil dat er recht wordt gedaan’, zegt hij. Hoessein
zoekt, zegt hij, ‘het recht van het evenwicht.
Daoud
stelt het nergens expliciet, maar de blindheid van Camus voor het slachtoffer
van Meursaults daad valt samen met de westerse blindheid voor de effecten van
het kolonialisme. Het is de lukraakheid van de moord, de achteloosheid
waarmee het slachtoffer simpelweg als decorstuk wordt gebruikt, die het
meeste pijn doet.
Het
meanderende relaas dat de verteller daartegenover stelt is doortrokken van
ongeluk. De betekenisloze moord op Moussa slaat een diepe, ongeneeslijke wond.
Na de moord gaat Haroens moeder, een arme vrouw die verlaten is door haar
man, volledig op in haar verdriet. Ze sleept haar andere zoon mee in haar
zoektocht naar de ware toedracht van haar onbegrijpelijke verlies. Haar
levende zoon wordt gegijzeld door haar verdriet en hysterie.
Vreemd
genoeg werd ik behandeld als een dode en mijn broer Moussa als een levende,
wiens koffie aan het einde van de dag wordt opgewarmd, wiens bed wordt
opgemaakt, en wiens voetstappen men al van heel ver hoort.
In de
jaren voor de Onafhankelijkheid leven ze een armzalig bestaan, eerst in
Algiers, later in een provincieplaats; zijn moeder doet het huishouden voor
Franse kolonialen – een huis dat ze zich na de Onafhankelijkheid eigen maken.
Dan wordt
duidelijk hoe gruwelijk dat evenwicht is waar de verteller over spreekt –
tijdens de onafhankelijkheidsstrijd pleegt ook hij een moord, op een
gevluchte Franse koloniaal. Die moord is even lukraak en betekenisloos als de
moord op zijn broer. Maar het is op geen enkele manier een bevrijding of
genoegdoening, het gaat om geweld dat geweld oproept, zonder uitkomst.
Nu begrijp
je het beter, nietwaar? Dit is niet zomaar een verhaaltje over wraak of
vergeving, dit is een vloek, een valstrik.
Een vloek
– in Daouds roman worden de slachtoffers vanzelf daders. Een moord
veroorzaakt weer andere moorden, onderdrukking en verdrukking blijken
besmettelijk als de pest. Op een meesterlijke manier laat Daoud zien hoe
iedere aanklacht uiteindelijk ook een bekentenis wordt. Haroen valt steeds
meer samen met Meursault, de onaangedane moordenaar waar hij zich
aanvankelijk zo tegen verzet. Ook zijn eigen misdaad wordt weggemoffeld in de
postkoloniale geschiedenis. ‘Moussa’s dood was onvoorstelbaar gratuit. En nu
werd mijn wraak dat ook!’
Net als
Meursault vindt Haroen slechts betekenis in zintuiglijke ervaringen –
zonlicht, de geur van de zee, de spontane aanraking van een lichaam – en
stelt hij zich fel teweer tegen de rigide aanspraken van de religie. ‘Voor
mij is godsdienst als openbaar vervoer, en ik maak er geen gebruik van.’ En:
Ik ben de
enige die de elektriciteitsrekening betaalt en uiteindelijk door de wormen
wordt verslonden. Weg ermee dus! Daarom haat ik religies en onderwerping.
Waarom zou je achter een vader aanrennen die nog nooit een voet op aarde
heeft gezet en die nog nooit honger heeft gevoeld of zijn best heeft moeten
doen om in zijn levensonderhoud te voorzien?
Verkrampte islam
Vrijheid,
waardigheid, menslievendheid, een aards leven geworteld in het hier en nu,
het zijn die Camusiaanse waarden die door de verteller hartstochtelijk vanaf
zijn barkruk worden verkondigd. Het relaas van Haroen is doorspekt met
bijtende opmerkingen over een verkrampte islam, die alle aardsheid en
lichamelijk genot als zondig ziet en individuele vrijheid als een bedreiging
– het café waarin de verteller zit dreigt gesloten te worden, de
wijnproductie loopt gevaar, geliefden die elkaar in het openbaar omstrengelen
worden niet langer getolereerd, het vrouwenlichaam wordt beschouwd als iets
‘zondigs of schaamtevols.’
Het
culmineert in een tirade tegen een buurman die de hele dag Koranverzen
citeert. ‘Soms wil ik de muur kapotslaan die me van mijn buurman scheidt om
hem bij de strot te pakken en te brullen dat hij moet ophouden met die
jankende voordrachten, dat hij de wereld moet aanvaarden, zijn ogen moet
openen voor zijn eigen kracht en waardigheid, en niet langer achter een vader
aan moet rennen die naar de hemel is gevlucht en nooit meer terugkomt. Kijk
eens naar dat groepje dat daar beneden langskomt, naar dat meisje met die
hoofddoek: een kind dat nog niet eens weet wat een lichaam is, wat verlangen
is. Wat moet je met zulke mensen? Nou?’
Hier
vallen Meursault uit De vreemdeling en de verteller van Daouds roman
samen – voor hem is God ‘een vraag, geen antwoord’. De lange uitbarsting
tegen de aalmoezenier van Meursault in zijn dodencel aan het einde van De
vreemdeling, wordt in Daouds roman geheel overgenomen, maar hier wordt de
priester vervangen door een imam.
Dat is
brisant. Daoud kreeg vorig jaar al een fatwa van een Algerijnse salafistische
imam aan zijn broek, nadat hij in een Franse talkshow gezegd had dat ‘Als we
de vragen over God niet aansnijden, dan kunnen we de mens niet rehabiliteren,
dan gaan we niet vooruit.’ Die fatwa werd later weer ontkend, maar het was
een uiting van een geestesgesteldheid waar Daoud in zijn roman samen met
Camus tegen optrekt.
Daoud
durft te slaan, om Michel Houellebecq te citeren, waar het pijn doet. Zijn
roman is geen gerieflijke vertelling met daders en slachtoffers, en met de lezer
veilig aan de goede kant. Een achteloos vermoorde man op het strand geeft hij
een naam en geschiedenis. Maar die geschiedenis is geen geruststellend
humanistisch sprookje waarin het evenwicht wordt hersteld en alle mensen
eindelijk gelijk zijn en alles goed komt. Die geschiedenis is doortrokken van
de tragisch gewelddadige gevolgen van die moord, die symbool staat voor de
misdaad van het kolonialisme. Wat zo gemakkelijk een ingenieuze literaire
exercitie had kunnen blijven, met een mooie humanistische boodschap, raakt
uiteindelijk op nietsontziende wijze de open zenuwen van onze tijd. Het is
lang geleden dat een roman mij zo’n schop heeft verkocht.
Kamel
Daoud: Moussa of de dood van een Arabier. Vertaling: Manik Sarkar. Ambo |
Anthos, 152 blz. Verschijnt op 8 oktober. € 18,99
De
Algerijnse schrijver Kamel Daoud flirtte als puber met de radicale islam. Nadat
de literatuur hem had ‘gered’, met name het werk van de Franse schrijver Camus,
is hij nu doelwit van een fatwa. „Ik wil niet dat de angst mijn leven
overneemt.”
Kamel Daoud
heeft het geteld: 25 keer gebruikt de Franse schrijver Albert Camus in zijn
roman L’étranger (De vreemdeling) het woord ‘Arabier’ voor de man die
door zijn hoofdpersoon Meursault op het strand wordt doodgeschoten. Een naam
heeft het slachtoffer niet, een geschiedenis evenmin. In de vorig jaar in
Frankrijk verschenen roman Meursault, contre-enquête vertelt Daoud (44),
columnist bij de Franstalige Algerijnse krant Quotidien d’Oran, het
levensverhaal van ‘Moussa’, de man die op het verkeerde moment op de verkeerde
plaats was.
Het boek
werd een bestseller, bejubeld door alle grote Franse kranten en in Algerije
volgens de uitgeverij de best verkochte roman ooit. Daoud, in Algerije al jaren
bekend als virulent criticus van het regime van president Bouteflika en van de
religieuze autoriteiten, was op slag een belangrijke stem in het Franse debat
over vrijheid, identiteit en de islam. Niet het minst omdat hij zelf in zijn
puberteit had geflirt met radicale islamistische groepen en, naar eigen zeggen,
door de literatuur ‘gered’ werd.
Maar nu is
hij zelf het doelwit van een fatwa. Na een optreden in december in een
populaire Franse talkshow beschuldigde de Algerijnse salafistische imam
Abdelfateh Zaoui Hamadache hem van ‘apostasie’, afvalligheid. Daoud zou „een
oorlog voeren tegen Allah, zijn profeet, de Koran en de heilige waarden van de
islam”, zei de imam. Directe aanleiding was Daouds uitspraak dat „het vraagstuk
van de religie” in de Arabische wereld „van levensbelang” is geworden. „Als we
de vragen rond God niet aansnijden, dan kunnen we de mens niet rehabiliteren,
dan gaan we niet vooruit”, had hij gezegd.
Het idee
voor zijn succesboek, vertelt Daoud bij een kop koffie in Parijs, begon bij het
bezoek van een Franse journalist aan Oran voor een verhaal over de „sporen die
Camus in Algerije had achtergelaten”. Camus werd in het land geboren, woonde er
het grootste deel van zijn leven en sprak zich uit tegen koloniale misstanden.
Maar hij weigerde in de Algerijnse oorlog te kiezen voor of tegen
onafhankelijkheid.
De bezoekende
journalist was „de zoveelste” die Daoud vroeg aan wie Camus nu eigenlijk
toebehoorde: aan Frankrijk of aan Algerije? „Daar heb ik toen een geïrriteerd
stukje over geschreven, waarin ik speelde met dat detail van die gedode Arabier
zonder naam. We weten alles van de moordenaar, maar vrijwel niets over de dode.
Na dat stukje belden mijn uitgevers en vroegen of ik er een roman van kon
maken. Dat heb ik gedaan.”
Daoud praat
snel en stellig, in poëtische oneliners die weinig tegenspraak dulden. Steeds
laat hij stiltes vallen om zijn woorden kracht bij te zetten.
Camus, zegt
hij, veroorzaakt nog altijd „een gevoel van onbehagen”, in Algerije maar ook in
Frankrijk. „Je bent vóór of tegen hem, een middenweg, zoals bij mij, is nooit
goed mogelijk geweest. Het was iemand die de zorgen van zijn tijd uitsprak maar
weigerde een essentiële ethische positie in te nemen, een positie vóór Algerije
en tegen Frankrijk. Was hij Frans? Was hij Algerijns? Hij is bij ons geboren,
maar heeft ervoor gekozen om begraven te worden in Frankrijk. Bij het regime
staat hij om die reden niet in een goed daglicht. Islamistische conservatieven
kritiseren hem vooral vanwege zijn revolutionaire en antireligieuze kritiek in L’homme
révolté (De mens in opstand) en Le mythe de Sisyphe.”
Precies die
twee werken van Camus waren bepalend in het leven van Daoud zelf. Hij groeide
op bij zijn grootouders vlakbij de kustplaats Mostaganem, ging naar een
Arabische school en leerde zichzelf Frans met behulp van de vijftien
Franstalige boeken van zijn grootouders en een vervallen schoolbibliotheek. Op
zijn dertiende ontdekte hij de islam en raakte hij, zoals veel jongeren in
Algerije in de onrustige jaren tachtig, in de ban van een clandestiene groep
„proto-islamisten”, zoals hij het zelf eens noemde. Hij werd fanatieker, trok
van de ene dissidente moskee naar de andere, nam deel aan trainingskampen en
bepleitte een „zuivere islam”.
Tot hij van
de ene op de andere dag, al lezend, „de waanzin” bevatte, zegt hij nu. „Wie
veel boeken leest, gaat richting democratie, vrijheid en tolerantie. Heb je
maar één boek tot je beschikking, of dat nu de Bijbel, de Koran of Mao’s Rode
Boekje is, dan word je fanatiek.” Op zijn twintigste las hij Camus en was hij
voorgoed genezen. „Ik heb veel gelezen. Dat kan ik iedere islamist aanraden.”
Heeft de
fatwa uw leven veranderd?
„Ik leef
meer onder de radar nu, veel discreter en voorzichtiger”, zegt hij, bedachtzaam
formulerend. „Ik kan niet anders. Publieke ontmoetingen probeer ik zoveel
mogelijk te voorkomen. Natuurlijk ben ik bang, vooral voor mijn kinderen. Maar
ik wil niet dat de angst mijn leven overneemt. Ik wil onder geen beding in
ballingschap. Ik ben Algerijn en woon in Algerije, alleen daar kan ik
schrijven. En ik blijf schrijven.”
De imam
ontkent na alle ophef dat hij tot uw dood heeft opgeroepen.
„Dat is
pervers. Als je in de moslimwereld zegt dat iemand een apostaat is, een
afvallige, dan kan iedereen hem vermoorden. Zo werkt dat, of je nou in
Algerije, Frankrijk of Nederland bent. De imam had het over ‘onze islam’ die ik
zou hebben aangevallen. Waarom is het zijn islam? Is hij representant van God?
Waarom hij en niet ik? Heeft Allah hem als advocaat aangesteld? Ik schrijf
boeken, ik roep niet op tot de dood. In wat men de Arabische wereld noemt, ben
je de vijand als je pleit voor democratie, vrouwenrechten of als je domweg
schrijft. Als God een probleem met me heeft, dan laat hij me dat wel weten.”
De
ambivalentie verhouding tot religie van hoofdpersoon Haroun in het boek is die
van Daoud zelf. Haroun zegt het zo: „Religie is voor mij openbaar vervoer, waar
ik geen gebruik van maak. Ik hou ervan naar God te gaan, lopend als het nodig
is, maar niet met een georganiseerde reis.” Daoud zegt „op afstand” religieus
te zijn, zich „cultureel” moslim te voelen, „zoals een ongelovige Europeaan
Kerst viert”.
„Wat mij met
God verbindt”, zegt hij, „gaat niemand iets aan. In Algerije zeg ik altijd: wie
niet kan sterven in mijn plaats heeft geen recht om in mijn plaats te leven.
Men kan mij wellicht van advies dienen, maar men kan niet zijn oplossing
afdwingen.” Even later: „Ik wil de islam niet in de zee werpen, maar ik wil ook
niet dat de islam ons de zee inwerpt.”
Wat bedoelde
u toen u zei dat het „vraagstuk van de religie” opgelost moet worden?
„We komen
niet vooruit in de Arabische wereld als we religie niet ter discussie stellen.
Dat is een kwestie van leven of dood. Vroeger kon je zeggen: islamistische
terroristen zijn een Algerijns probleem. Maar dat is niet meer zo, onze religie
is een mondiaal probleem geworden, zoals het christendom in Europa een probleem
was van de veertiende tot ongeveer de zeventiende eeuw. Ik hoop eigenlijk dat
het bij ons minder tijd gaat kosten.”
Verlichting
dus?
„We moeten
een keus maken: redden we de goden of redden we de mensen? Na de Tweede
Wereldoorlog dachten we de grenzen van de gruwelijkheid te hebben bereikt. Maar
vragen over geweld, de menselijke waardigheid en de vrijheid zijn weer terug.
Daesh [Arabische en Franse naam voor IS] verplicht ons om dit soort woorden
opnieuw te definiëren. De gruwelijkheid kent geen grenzen.”
In de
westerse wereld was veel discussie over het al dan niet plaatsen van de
spotprenten van Charlie Hebdo. Begrijpt u de gevoeligheden?
„Ja, maar
daar gaat het debat nu niet over. Als ik moet kiezen tussen een tekenaar of een
moordenaar, dan steun ik de tekenaar. Zo simpel is het. Als deze hele affaire
voorbij is, dan begint de discussie of een tekening je al dan niet kwetst en of
er grenzen zijn aan de vrijheid van meningsuiting.”
Zijn die er?
„Je moet een
minimum van respect voor de pijn van een ander hebben. Grappen over, zeg, de
pijn van de Joden of de boeddhisten in Tibet hoeven van mij niet. Maar ik wil
het daar nu dus niet over hebben. Ieder land heeft zijn eigen cultuur en
geschiedenis tegenover religie, als je die tekeningen niet toont, dan betekent
dat nog niet dat de terroristen gelijk hebben, want terroristen hebben nooit
gelijk. Tegenover de moordenaar verdedig ik de tekenaar.”
‘Je suis
Charlie’ is te simpel?
„Die
uitspraak is op zichzelf een religie geworden, met bijbehorende inquisitie en
al. Je moet de vrijheid verdedigen, maar ook de vrijheid van de ander om iets
anders te geloven. Mensen hebben het recht om niet Charlie te zijn en dan niet
meteen bij het kamp van de islamisten ingedeeld te worden. Vrijheid gaat
volgens mij vóór iedere andere waarde: het is het enige dat ik echt persoonlijk
bezit, dus ik heb het recht erover te praten. Mijn leven is absoluut en mijn
vrijheid dus ook.”
Begrijpt u
door uw jeugd waarom jongeren zich door de jihad aangetrokken voelen?
„Ik zocht
naar een doel in mijn leven toen ik dertien was, een alternatief leek niet
voorhanden. Dat geldt nog steeds. Buiten het islamisme is er voor veel jongeren
in de wereld geen alternatief ideologisch aanbod. Je bent zoekende, hebt
behoefte aan iets absoluuts. En dan zijn er mensen die je een boek bieden, een
werkelijkheid en comfort – al gaat dat helaas gepaard met het doden van anderen.
De vraag is wat wij daar tegenover kunnen stellen. Niet veel, vrees ik. Noch
het Westen, noch de intellectuelen van de Arabische wereld hebben een voldoende
verleidelijk aanbod waarmee je je leven kunt inrichten.”
Nee?
„De
economieën in Noord-Afrika zijn rampzalig, cultuur is nooit de prioriteit
geweest. En de islamisten, die verstrekken gratis boeken.” Daoud grist een
exemplaar van zijn boek van tafel en leest de prijs voor: 19 euro. „Onze boeken
kosten veel geld, dat is een groot probleem.”
Het kolonialisme,
een centraal thema in uw boek, is in Frankrijk vaak een verklaring van de
radicalisering.
„Maar dat
interesseert jongeren van twintig geen barst. Het kolonialisme was natuurlijk
fout, een vreselijke misdaad, maar je kunt niet alle problemen van nu daar aan
toeschrijven. De machten houden die mythe in stand om te overleven. Ik word er
in Algerije vaak van beticht dat ik te Frans ben, maar ik woon gewoon in
Algerije, terwijl de mensen van het regime hun kinderen in Frankrijk hebben
zitten en hun geld in Zwitserland gestald hebben.”
Put u wat
dat betreft enige hoop uit de prille democratie Tunesië?
„De
Arabische Lente is geen mislukking, nog niet althans. Je kunt niet verwachten
dat je al na twee jaar democratie hebt. Dat duurt veel langer. De revolutie in
Tunesië is vooral geslaagd omdat je er een sterke middenklasse hebt en een
grote toeristische industrie.”
‘Ik heb me
nooit een Arabier gevoeld’, zegt Haroun in het boek. ‘Dat is als de négritude
(het neger-zijn: een term uit de antikoloniale literatuur), die bestaat alleen
in de blik van de blanke.’ Geldt dat ook voor u?
„Europeanen
noemen zich Frans, Italiaans, Hollands en u noemt ons allemaal Arabieren. Dat
is een verbeelde geografie, een cultuur, een manier om te domineren, een
kolonisatie. Arabieren bestaan niet. Ik ben Algerijn, dat staat in mijn
paspoort.”
Arabier zijn
is geen identiteit?
„Zonder
blanken geen négritude, zonder Fransen geen Arabieren. De Arabier
bestaat alleen omdat jullie het zeggen. Als wij Europa hadden gekoloniseerd dan
hadden we gediscussieerd over een blanchitude, over het wit-zijn. Je
moet je niet alleen bevrijden van de aanwezigheid van de ander, maar ook de
blik van de ander verwerpen. Dat is in feite wat de islamisten nu doen. Voor
hun bestaat de blanchitude: de invloed van het Westen, van de blanke, is
de vijand.”
Waarom
schrijft u eigenlijk in het Frans?
„Het
Arabisch is gepolitiseerd, geïdeologiseerd. Het is een taal van religieuze
leiders en politici ...” Daoud valt even stil als zijn uitgever binnenkomt om
hem op te halen voor een volgende afspraak. Dan, glimlachend: „Het Frans is
voor mij de taal van de vrijheid. Maar als iemand genoeg geld biedt, dan stap
ik over op Arabisch.”
Dans « Meursault, contre-enquête », l'écrivain algérien Kamel Daoud livre un récit en contrepoint au chef-d'œuvre du Prix Nobel.
Le Monde.fr
|
• Mis à jour le
Macha Séry
De Maïssa Bey à Boualem Sansal, de Yahia Belaskri à Salah Guemriche, Albert Camus ne cesse de hanter la littérature algérienne contemporaine. Tantôt comme mentor et figure tutélaire, tantôt comme repoussoir. Dans L’Etranger, son
chef-d’œuvre publié en 1942, Meursault tue un Arabe sur une plage
d’Alger. Pour cela, il sera jugé. Mais ce n’est pas vraiment pour ce
crime qu’il sera condamné à mort. A peine celui-ci sera-t-il évoqué lors
de son procès. Au reste, on ne connaîtra pas le nom de la victime, vingt-cinq fois désignée par le terme d’« Arabe ».
Cet angle mort dans L’Etranger, et
plus largement l’absence d’« indigènes » dans l’œuvre d’Albert Camus,
ainsi que ses prises de position pendant la guerre d’Algérie – mort en
janvier 1960, soit un an avant le référendum d’autodétermination de l’Algérie, il prônait une alliance fédérale – valent aujourd’hui au Prix Nobel
un culte ambivalent de l’autre côté de la Méditerranée. Comment
l’amoureux fou de cette terre, l’enfant du pays qui se sentit en exil
dès lors qu’il fut contraint d’en partir en 1940, a-t-il pu ainsi reléguer dans l’ombre le véritable opprimé, au point de lui confisquer son identité ?
Jamais le nom de Camus n’est prononcé dans Meursault, contre-enquête, le superbe roman de Kamel Daoud qui, aujourd’hui, répond à L’Etranger et le prolonge. Le
livre y est attribué à l’assassin lui-même, Meursault, qui l’aurait
écrit à sa sortie de prison. Comme s’il s’agissait d’une histoire vraie, comme si la fiction avait contaminé le réel au point de s’y substituer. Quel plus beau tribut à la littérature ?
Afin
que « l’Arabe » ne soit plus une simple utilité romanesque, l’auteur
lui donne un nom pour sépulture : Moussa Ouled El-Assasse. Le jeune
homme, peu loquace, possédait un corps maigre et noueux, un visage
anguleux à moitié mangé par une barbe. Que faisait-il ce jour-là,
allongé sur le sable, lorsque Meursault a croisé son chemin ? Son frère
cadet, le narrateur de Meursault, contre-enquête l’ignore,
malgré ses tentatives de reconstitution. Toute sa vie, Haroun a vécu
dans le deuil de son aîné, au côté d’une mère assoiffée de vengeance. Au
soir de son existence, pareillement à Jean-Baptiste Clamence, le juge
pénitent de La Chute (1956), l’homme se confesse dans un bar : un long monologue proféré devant un prétendu « universitaire ». C’est, ni plus ni moins, une oreille. La nôtre, à l’écoute d’un homme désabusé, prompt à digresser et à remâcher
ses souvenirs. Peut-être n’est-il qu’un alcoolique mythomane.
L’intéressé, au reste, n’écarte pas cette hypothèse. L’habitué du bar
invoque, en effet, à plusieurs reprises, le « fantôme de la bouteille ».
Inversant la perspective dès l’incipit (« Aujourdhui, M’ma est encore vivante »), le récit de Kamel Daoud constitue en quelque sorte le hors-champ de L’Etranger et
son double en miroir. Car Haroun est aussi implacablement lucide que
l’était Meursault. Sa mère, qui lui préférait son frère, lui a toujours
témoigné méfiance et indifférence. Et, comme Meursault, Haroun a commis
un crime sans réel motif. Il avait 27 ans, c’était le 5 juillet 1962,
jour de l’indépendance, la guerre venait de prendre fin, et son geste manquait de sens aux yeux des autorités. La faute de ce « roumi », cet « Européen », désigné
comme victime expiatoire par sa mère ? Il rentrait tous les jours de la
plage, à 14 heures – l’heure du meurtre de l’Arabe –, heureux et
insouciant. « Oui, j’ai tué Joseph parce qu’il fallait faire contrepoids à l’absurde de notre situation. » Visité par un imam en prison, Haroun, qui « déteste les religions et la soumission », prononce, quasiment au mot près, la diatribe qu’adressait Meursault à l’aumônier. Il finit donc par lui ressembler trait pour trait.
Il
en va de même pour Albert Camus et Kamel Daoud. Lui aussi romancier et
journaliste, le second tient, depuis dix-sept ans, une chronique politique féroce à l’égard de Bouteflika dans Le Quotidien d’Oran. Sa langue,
à la fois classique et neuve par ses métaphores, dense et sensorielle,
admirable de clarté et de mystère mêlés, rappelle, sans le copier toutefois, le style d’Albert Camus.
Comme le gamin de Belcourt, Kamel Daoud est né dans une famille où personne ne savait lire. C’est seul qu’il a appris la langue française, seul enfant encore de sa fratrie à avoir suivi des études supérieures. « Une langue se boit et se parle, et un jour elle vous possède ; alors, elle prend l’habitude de saisir les choses à votre place, elle s’empare de la bouche comme le fait le couple dans le baiser vorace », dit Haroun, le narrateur. Voilà comment écrit Kamel Daoud : magnifiquement. Après Minotaure 504 (Sabine
Wespieser, 2011), recueil de quatre nouvelles sur la condition humaine
en Algérie, son premier roman frappe par son ambiguïté morale et de
désespoir politique. A l’avenir, L’Etranger et Meursault, contre-enquête se liront tel un diptyque.
Le Goncourt du premier roman décerné au romancier algérien Kamel Daoud
Le chroniqueur et écrivain était sorti bredouille l’an dernier de la course au prix Goncourt malgré son statut de favori.
Le Monde.fr avec AFP
|
• Mis à jour le
L'écrivain algérien Kamel Daoud, visé par une fatwa en Algérie, a reçu le prix Goncourt du premier roman pour Meursault, contre-enquête paru chez Actes Sud, a annoncé le jury du prix littéraire mardi 5 mai à Paris.
Daoud tend dans ce premier roman virtuose un miroir à « l'Arabe » tué par un certain « Meursault » dans le célèbre roman d'Albert Camus L'Etranger (1942), avec en contrepoint l'histoire et les soubresauts, souvent violents, de l'Algérie contemporaine.
Trois autres auteurs étaient également sélectionnés : Miguel Bonnefoy pour Le voyage d'Octavio (Payot-Rivages), Kiko Herrero pour Sauve qui peut Madrid (P.O.L.) et Jean-Noël Orengo pour La Fleur du Capital (Grasset).
Kamel Daoud, journaliste au Quotidien d'Oran,
était sorti bredouille l’an dernier de la course au prix Goncourt
malgré son statut de favori. La prestigieuse récompense était finalement
revenue à Lydie Salvayre, sacrée pour Pas pleurer, roman sur la guerre d'Espagne.
En
savoir plus sur
http://www.lemonde.fr/livres/article/2015/05/05/le-goncourt-du-premier-roman-decerne-au-romancier-algerien-kamel-daoud_4628060_3260.html#Zu50j79PLjRxHLFp.99
Un salafiste algérien émet une « fatwa » contre Kamel Daoud
Abdelfatah Hamadache Ziraoui a appelé mardi sur sa page Facebook les
autorités algériennes à condamner à la peine capitale l’auteur du roman
Meursault, contre enquête et à l’exécuter en public.
Par Amir AkefPublié le 17 décembre 2014 à 08h47 - Mis à jour le 19 août 2019 à 14h00
Temps de Lecture 2 min.
Kamel Daoud, le 27 octobre à Marseille. BERTRAND LANGLOIS/AFP
Un
imam salafiste, Abdelfatah Hamadache, chef du parti non autorisée du
Front de la Sahwa islamique salafiste algérienne, a émis mardi
16 décembre 2014, sur sa page Facebook une « fatwa » contre l’écrivain
et chroniqueur Kamel Daoud, qualifié d’ennemi de l’islam et de la langue
arabe, d’écrivain « sionisé » qui insulterait Allah et le Coran. Le
Front de la Sahwa, écrit-il, « considère que si la charia islamique
était appliquée en Algérie, le châtiment contre lui aurait été la mort
pour apostasie et hérésie ». Hamadache appelle l’Etat algérien à exécuter l’écrivain en raison de sa « guerre ouverte » contre l’islam, le Coran et les valeurs sacrées de l’islam.
L’imam
salafiste a l’habitude de lancer des dénonciations publiques contre des
responsables qu’il juge hostiles à l’islam ou à la langue arabe. Il a
initié une campagne contre la ministre de l’éducation, Nouria
Benghebrit, accusée d’être membre du « parti de la France » et
d’hostilité à la langue arabe. Ses prises de positions ne passent pas
inaperçues car elles sont régulièrement relayées par le journal
arabophone Echourouk, le plus fort tirage du pays. En juillet,
il avait réagi aux déclarations du ministre des affaires religieuses,
qui avait évoqué une réouverture des synagogues fermées dans les années
1990. Il avait alors dénoncé une « provocation contre 40 millions de musulmans en plein mois de ramadan ». C’est un « appel
officiel aux juifs et aux chrétiens à diffuser leur croyance et à faire
du prosélytisme de manière réglementaire et légale », s’était-il insurgé dans son journal.
« Université d’été »
Avec
la « fatwa » contre Kamel Daoud, Hamadache dont les appels à manifester
n’ont jamais eu de succès, a franchi une limite qui suscite de très
vives réactions en Algérie. C’est une fatwa « émise pour me tuer », a déclaré Kamel Daoud qui compte porter plainte mercredi. « Quand
ils peuvent tenir des universités d’été, quand ils peuvent être
au-dessus de la loi, pourquoi ne pas appeler au meurtre maintenant », a fustigé Kamel Daoud, chroniqueur vedette du Quotidien d’Oran. L’auteur de Meursault, contre-enquête (Actes Sud, 160 p., 19 euros) nominé
pour le Prix Goncourt, fait allusion à une information publiée ces
derniers jours dans la presse algérienne sur la tenue d’une « université
d’été » à la mi-août dans un maquis à Jijel par d’anciens éléments
armés de l’Armée islamique du Salut (AIS) qui avaient pris les armes
dans les années 1990.
Hamadache dit assumer son appel qui, selon lui, ne s’adresse pas « aux musulmans »
mais à l’Etat d’appliquer la peine de mort contre l’écrivain. Sur les
réseaux sociaux, les réactions sont virulentes. Une pétition condamnant
des « appels au meurtre public » de Hamadache « salafiste algérien » a été rapidement lancée. Ses auteurs dénoncent la « démission
de l’Etat algérien face aux aventuriers pseudo-religieux qui distillent
la haine comme cela s’est passé à Ghardaïa et ailleurs ». Le texte condamne une dérive « prévisible » qui en appellera « d’autres dans un climat d’intolérance » et appelle les ministres de la justice et de l’intérieur à engager des « poursuites contre ces appels aux meurtres qui nous rappellent les pires moments de l’Algérie face au GIA ».
Published in 2013, The Meursault Investigation is a literary fiction
novel by Kamel Daoud. It is a retelling of Albert Camus' 1942 novel The
Stranger, which follows a man named Meursault who casually murders a victim
called only "the Arab" and blames his actions on the midday heat.
Daoud's story is told from the perspective of the Arab's younger brother as he
reflects on the murder later in life. The novel won the Prix François-Mauriac
award in 2014, the Prix des cinq continents de la Francophonie award in 2014,
and the Goncourt first novel prize in 2015.
Harun Uld el-Assas' brother, Musa, was murdered in the early 1900s, when Harun
was just seven years old. This happened in Algeria during the War of
Liberation, but now it's 70 years later, and as an old man, Harun is approached
by a graduate student who is interested in the unsolved murder as a subject for
his thesis paper. The pair meet in Oran in the bar which Harun frequents as a
rambling drunk. Over the course of several such sessions, the tale unfolds.
The day of the murder begins like any other. Musa drinks coffee and leaves the
house, saying he'll be home early. Instead he is shot on a dazzlingly sunny
beach by Meursault, the French antihero of The Stranger. The body
disappears, so the family cannot prove that it was Musa who was murdered. He is
finally declared dead after a mandated waiting period of 40 days, and the
family holds a funeral over an empty grave. In many ways, Harun dies that day
too; from then on, he ceases to be Haran and instead is forced to grow up as a
proxy for Musa due to his mother's inconsolable, often times cruel, grief.
His mother frequently makes him accompany her as she searches for clues about
her elder son's fate. There is little information available: only two newspaper
articles (which never name Musa) and a book written by the murderer (here Daoud
refers to The Stranger). Harun accuses Meursault of leaving his brother
nameless in his book because of the racist feelings aimed at Arabs in
French-occupied Algeria. He states, "If he calls my brother ‘The Arab’
it’s so he can kill him the way one kills time, by strolling around
aimlessly." In telling his story to the graduate student, Harun seeks to
give his brother a name and a place in history. The name Musa also translates
as Moses, and similar to how the biblical character was silent (instead
allowing his brother Aaron to speak for him), Harun speaks for his brother who
is unable.
Eventually Harun reveals to the student that he too has committed a murder. On
a hot July night in 1962, a Frenchman wanders onto the property where he lives
with his mother. At her urging, he shoots and kills him. Although he's arrested
as a result of the deed, it's soon revealed that Harun is not in trouble for
murdering a Frenchman, but only for doing so in violation of the cease-fire
that concluded the war for independence from France. During his questioning,
the soldiers are mainly concerned with Harun's lack of patriotism, since he did
not join up as a resistance fighter during the war. Eventually they let him go
with no punishment, and he feels cheated by the lack of justice.
As a result of this newfound independence, Harun believes Algeria has changed,
which has left him feeling like a stranger in his homeland. With no external
enemy to fight, the country quarrels with itself, falling victim to politics,
greed, corruption, and mindless religious zeal. Though he hates French
colonialism, he also loathes what has become of his home country, describing
Algeria as being full of “millions of Meursaults.”
Daoud draws several parallels between his work and Camus' famous novel. Harun
is clearly portrayed as a mirror for Meursault, including his toxic
relationship with his mother and his identity as a murderer. Meursault shoots
Musa at 2:00 in the afternoon because of the heat of the day, while Harun
shoots the Frenchman at 2:00 in the morning while transfixed by the moon. Harun
also feels that he is a stranger in his homeland, which is a nod to the title The
Stranger. In addition, whereas the first line of The Stranger reads,
"Mother died today," the first line of Daoud's novel is, "Mama's
still alive today." One key difference between the two men, however, is
that Harun names his victim rather than dismissing him as unimportant. He calls
him Joseph, which is notably the name of the husband of Mary, mother of Jesus.
This speaks to Harun's bitterness towards religion.
As the novel ends, Harun becomes increasingly introspective. He expounds on
what he sees as the failures of Islam and the absence of God as a guide in
life. He criticizes the followers of Islam as well, saying that people are
willing to believe in a God they cannot see or hear, but they won't believe his
story about Musa without proof. The student asks Harun if he believes in God,
but Harun turns the question around, instead asking the student if he believes
the story he's been told about Musa.
