Leïla Slimani wint Prix Goncourt met thriller
De oppas vermoordt de kinderen. Zo begint de roman Chanson Douce van Leïla Slimani waarvoor ze donderdagmiddag de Prix Goncourt voor de beste Franse roman van 2016 heeft gekregen.
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2016/11/grand.jpg)
De Frans-Marokkaanse schrijfster Leïla Slimani (35) is de winnaar van de Prix Goncourt 2016, zo maakte de Academie Goncourt zojuist bekend in het restaurant Drouant in Parijs, waar de jury ieder jaar vergadert. Ze krijgt de prijs voor haar tweede roman, Chanson douce, verschenen bij Gallimard.
Het is een thriller en psychologische roman ineen, maar allesbehalve ‘douce’. Meteen op de eerste bladzijde begrijpen we dat een oppas de twee kinderen vermoordt voor wie ze verantwoordelijk is - de angst van ieder ouderpaar dat werk en kinderen wil combineren.
Daarna volgt stap voor stap het verhaal dat leidde tot het drama: een druk leven, professionele ambities en een onmisbare oppas die het huishouden draaiende houdt. Maar ook een vrouw van wie de ouders niets weten: niets van haar achtergrond, van haar persoonlijke leven, van haar verlangens en frustraties. Met meesterhand schiep Slimani een angstaanjagende roman over klassenverschillen, over subtiele vernedering, over het gebrek aan interesse in de ander.
Verrassend is de bekroning niet. Een enquête onder Franse critici, gehouden door vakblad Livres Hebdo, had eerder deze week al uitgewezen dat meer dan de helft Slimani de grootste kansen gaf. De shortlist was dit jaar een onderonsje van de grootste uitgeverijen, ‘Galligrasseuil’ genoemd (Gallimard, Grasset en Le Seuil).
Ook Slimani’s profiel was ideaal: Frans-Marokkaans, 35 jaar, vrouw, mediageniek, auteur van Gallimard, zeer getalenteerd en schrijfster van een zeer goed ontvangen debuutroman. Dans le jardin de l’ogre ging over een seksverslaafde journaliste en moeder, gekweld door eenzaamheid en schaamte, het was een aanklacht tegen de benepen seksuele cultuur in haar geboorteland.
https://www.nrc.nl/nieuws/2016/11/03/leila-slimani-wint-prix-goncourt-met-thriller-5120361-a1529976
----------------------------------------------------------------------------------------------------
une chanson douce = een wiegeliedje Le titre renvoie à la berceuse chantée à l'enfant par sa mère. Myriam et Louise incarnent deux figures de la maternité.
Het boek is ook verfilmd. Op youtube vind je vast een fragment.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Interview
‘Soms verlang je als moeder naar je eigen leven’
Voor haar roman Een zachte hand kreeg de Marokkaanse schrijfster Leïla Slimani de Prix Goncourt. Het boek gaat over de druk op jonge, werkende vrouwen om een perfecte moeder te zijn. „Ik wilde vertellen dat moeders niet altijd blij zijn om moeder te zijn.”
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2017/08/data19238105-3fd2f7.jpg)
‘Mijn zoontje is blond met blauwe ogen, terwijl ik eruitzie als een Noord-Afrikaanse, waardoor mensen vaak denken dat ik het kindermeisje ben”, zegt de Marokkaans-Franse schrijfster Leïla Slimani. „Dat is heel grappig. Dan zit ik in het park naast andere nanny’s en dan nemen ze me heel snel in vertrouwen, omdat ze denken dat ik een van hen ben. Ze vertellen me over hun leven, over hun problemen, over hun eigen kinderen, of over de tijd in hun eigen land voordat ze naar Frankrijk kwamen. Dat is heel ontroerend en interessant.”
Leïla Slimani (35), tenger, grote bos krullen, vertelt het met glimmende ogen. Ze is enthousiast over haar werk, en ze is niet de enige. De ster van de in Parijs woonachtige schrijfster is in korte tijd tot grote hoogte gerezen. Haar tweede roman Chanson Douce (in het Nederlands verschenen als Een zachte hand, red.), over een ambitieus stel met twee schattige kinderen en een ogenschijnlijk perfect kindermeisje, verkocht 500.000 exemplaren in Frankrijk, wordt verfilmd, vertaald en ontving lovende recensies. En ze kreeg er de Prix Goncourt voor, de belangrijkste literaire prijs van Frankrijk. Sindsdien hangt haar beeltenis in Parijse bushokjes, siert ze covers van de Franse bladen en verschijnt ze op de nationale televisie.
Slimani zelf vindt het allemaal niet zo interessant. Liever vertelt ze over het leven van haar personages, Myriam en Paul, en het kindermeisje. Die staan namelijk symbool voor iets groters: de druk die jonge, werkende vrouwen voelen om de perfecte moeder te zijn, en klassenverschillen. Ze maakt zich daar zorgen over, vertelt ze in de statige salon van haar uitgever Gallimard in Parijs. Achter haar, in de gigantische binnentuin, klatert een fontein.
Wat voor opvoeding heeft u zelf gehad?
„Ik ben geboren in Rabat, in Marokko, en daar ben ik ook grootgebracht. Mijn moeder was dokter en mijn vader bankier. Ze werkten erg veel, omdat ze heel ambitieus waren. Mijn twee zussen en ik hadden daarom een nanny die bij ons in huis woonde. We noemden haar mouima, moedertje in het Marokkaans.”
Wat voor iemand was mouima?
„Zij had geen kinderen, geen man. Ze had geen leven, eigenlijk. Maar ze was wel als onze moeder. Ze sliep met ons, kookte voor ons. Zij was degene die voor ons zorgde. Mijn moeder was ook een goede moeder, heel lief, maar ze was wel altijd aan het werk. Dat was vooral nodig om te zorgen dat wij in Frankrijk zouden kunnen studeren. Mijn ouders waren geobsedeerd door onze toekomst en we moesten per se een goede opleiding krijgen. Intussen woonde mouima bij ons tot ik het huis verliet om in Parijs te gaan studeren.”
Stond mouima model voor het kindermeisje in het boek?
„Ja, absoluut. Ik kan me herinneren dat ik soms erg verdrietig was, omdat ik me ervan bewust was dat zij van ons hield alsof we haar kinderen waren, maar we waren haar kinderen niet. Ze woonde bij ons in huis, maar het was haar huis niet. Iedereen zei altijd dat mouima deel van de familie was, maar ze was geen familie. Ik was me erg bewust van die spagaat en dat die voor haar heel moeilijk moet zijn geweest.”
Uw eigen kinderen (6 jaar en 3 maanden, red.) hebben ook een kindermeisje.
Slimani lacht. „Ja, maar zij lijkt helemáál niet op het kindermeisje uit het boek. Zij is altijd heel vrolijk en fantasierijk. En ze heeft ook nog een eigen leven, met vrienden, familie, minnaars.”
Kaartenhuis
Het idee voor dit romanpersonage had Slimani al geruime tijd. Maar het verhaal kwam pas later, in 2012, toen ze een nieuwsbericht tegenkwam over een nanny in New York die haar oppaskinderen had vermoord. Slimani nam dat gegeven en bedacht de aanloop naar het drama erbij. De jonge, werkende ouders, hun drukke sociale levens. En het kindermeisje zonder wie het zorgvuldig opgebouwde kaartenhuis in elkaar stort. Maar over de oppas weten ze niets. Niemand is geïnteresseerd in haar verleden, haar problemen en verlangens. En daarmee gaat het boek niet alleen over de worstelingen van een modern gezin, maar ook over klassenverschillen en het egoïsme dat kenmerkend is voor het ik-tijdperk.
Herkent u zich in de moeder in het boek?
„Misschien in het schuldgevoel. Als ik mijn kinderen alleen laat, wegga voor werk, of zelfs als ik naar een restaurant ga, dan kan ik denken: wat ben ik een slechte moeder. Maar ik denk dat elke moeder daar last van heeft. Wat ik ook met Myriam gemeen heb, is ambitie. Ik wil het zo goed mogelijk doen, omdat ik zo ben opgevoed. Maar ik ben niet zo angstig als zij. Ik ben makkelijker en gelukkiger. Myriam stelt zichzelf veel vragen, ze wil altijd iets anders, of meer.”
Uw boek raakt aan een taboe: toegeven hoe moeilijk het is om werk en kinderen te combineren.
„Ik wilde vertellen dat moeders niet altijd blij zijn om moeder te zijn. We houden zielsveel van onze kinderen, spelen graag met ze en dat is geweldig. Maar soms wil je het huis uit zonder kinderen, en verlang je naar je eigen leven. Veel moeders voelen dat, maar ze durven het niet te zeggen, omdat sommigen je een slechte moeder vinden als je je daar niet schuldig over voelt.”
In het boek doet de moeder haar best om voor de buitenwereld de schijn op te houden.
„Dat is uitputtend en toch doen veel moeders eraan mee. Ze willen laten zien dat ze de beste, mooiste en slimste kinderen hebben. Ze plaatsen foto’s op Instagram om te laten zien hoe geweldig de vakantie was, dat ze in het beste hotel zaten en dat ze verschrikkelijk veel vrienden hebben. Er is zo veel druk om over te komen als een coole, hippe moeder. Dat is kenmerkend voor de linkse middenklasse, de bobo’s, les bourgeois bohémiens.
„Maar die mensen, die bobo’s, die er zo cool uitzien, met hun fietsen en baby’s, en die van reizen houden en globalisering geweldig vinden en quinoa eten en komkommersap drinken, zijn niet perfect. Myriam en Paul uit het boek zijn zo’n stel, en ik wilde laten zien wat er gebeurt als er een vreemde in hun leven komt. Hoe ze met iemand uit een andere klasse omgaan. Ze vinden het heel ongemakkelijk om iemands baas te zijn, maar tegelijkertijd willen ze wel alles bepalen. Hun relatie met het kindermeisje is daardoor heel tegenstrijdig.”
Myriam heeft een Noord-Afrikaanse achtergrond die wordt benoemd maar verder geen rol speelt in het boek. Was dat een bewuste keuze?
Ik wilde laten zien dat het niet uitmaakt. Misschien komt ze uit Marokko of Algerije – so what? Literatuur is heel geschikt om te laten zien dat dingen die we normaal gesproken belangrijk vinden helemaal niet zo belangrijk zijn. Die focus op etniciteit is onzinnig. Dit personage laat zien dat alle andere aspecten van haar identiteit – het feit dat ze een werkende moeder is bijvoorbeeld – belangrijker zijn voor het verhaal dan haar afkomst. Ik denk dat wat iemand doet meer zegt dan waar hij of zij vandaan komt.”
Uw eerste roman, ‘Dans le jardin de l’ogre’, ging over een seksverslaafde journaliste en moeder. Een controversieel onderwerp in Marokko. Toch feliciteerde de Marokkaanse koning u met uw succes.
„Het gaat wel over seksualiteit, maar het hoofdpersonage is niet Marokkaans en het boek speelt zich af in Frankrijk. Ik moet zeggen dat wij (Marokkanen, red.) erg vrij zijn om te schrijven wat we willen. Abdellah Taïa schrijft over zijn homoseksualiteit en dat kan gewoon.”
Maar jullie zijn allebei bedreigd.
Tegenwoordig wordt iedereen bedreigd, vooral als je in de media komt. Kamel Daoud (de Algerijnse schrijver, red.) kan daarover meepraten. Vreselijke berichten op Facebook zijn standaard geworden. Dit is hoe de wereld vandaag de dag is, met IS, terroristen en anderen.”
Beperkt het u?
„Nee, als ik daaraan toegeef, krijgen zij hun zin. Wat ik zeg is ook helemaal niet heroïsch, maar heel normaal en dat moet gewoon gezegd kunnen worden. Het enige wat ik zeg, is dat we elkaar moeten respecteren en op een democratische manier met elkaar om moeten gaan. En homo’s mogen niet de cel in verdwijnen. Daar is niets schandelijks aan.”
Vindt u dat er een rol voor u is weggelegd in het slechten van taboes?
„Ik denk zeker dat ik een rol kan spelen door er publiekelijk over te praten, want het stilzwijgen breekt ons op.”
Twee weken later voegt de schrijfster de daad bij het woord, wanneer ze ter aanvulling op het gesprek een e-mail stuurt. Ze reageert op de laatste ontwikkelingen in het Rifgebied in Marokko: „Ik ben heel bezorgd over de gebeurtenissen in de Rif. De vreedzame beweging van de afgelopen maanden verdient bewondering. De meeste demonstranten zijn jonge mensen die terecht vragen om een fatsoenlijke infrastructuur, openbare dienstverlening, en vooral banen,” schrijft ze. „Ik ben bezorgd om de vele aanhoudingen, het politiegeweld, en de opsluiting en tegenwerking van journalisten. Ik hoop dat de dialoog kan worden hersteld en dat de legitieme eisen van de bewoners ook zoals zodanig worden beschouwd, voordat de situatie erger wordt.”
https://www.nrc.nl/nieuws/2017/08/18/soms-verlang-je-als-moeder-naar-je-eigen-leven-12567366-a1570262
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Recensie Boeken
In Marokko verandert deze verliefde Française in een teleurgestelde, veel te jonge moeder
Leïla Slimani Na twee hedendaagse romans – de een over een nymfomane, de ander over een moordlustige nanny – kiest de Frans-Marokkaanse schrijfster Leïla Slimani nu voor een historische roman gebaseerd op haar familiegeschiedenis.
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2020/06/data58946635-0ec878.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2020/06/data58909285-370231.jpg)
Leïla Slimani: Mathilde. (Le pays des autres. Première partie: La guerre, la guerre, la guerre) Vert. Gertrud Maes.
Nieuw Amsterdam, 320 blz. € 20,99
●●●●●
Twee dagen duurt Mathildes reis van Straatsburg naar Rabat. Als ze er op 1 maart 1946 aankomt, ziet ze eindelijk de man terug met wie ze vlak na de oorlog in Mulhouse is getrouwd. Amine, de knappe Marokkaanse soldaat uit het Franse leger. Zij is nog geen twintig, hij acht jaar ouder. Twee dagen komen ze het hotel niet uit. Met hem, denkt ze, gaat ze een exotisch, avontuurlijk leven tegemoet, al haar vriendinnen zijn jaloers.
Driehonderd bladzijden en bijna tien jaar later slaat Amine haar woedend in het gezicht, grijpt hij naar zijn pistool, dreigt hij haar voor de ogen van hun kinderen te doden.
In die tussenliggende bladzijden heeft de Frans-Marokkaanse Leïla Slimani (1981) een immense culturele clash samengebald, een huwelijk van liefde en teleurstelling geschetst, van hoop, desillusie en wederzijds onbegrip. Dat alles tegen de achtergrond van een land waar een oorlogssfeer heerst en de definitieve onafhankelijkheidsstrijd nadert.
Na twee hedendaagse romans, In de tuin van het beest (2018), over een nymfomane, De perfecte oppas (2017), over een nanny die haar oppaskinderen vermoordt en een schokkend essay over de positie van de vrouw in Marokko (Seks en leugens, 2019), kiest Slimani nu voor een historische roman gebaseerd op haar familiegeschiedenis. Le pays des autres is de overkoepelende titel van wat een trilogie moet worden. Het eerste deel – in het Nederlands Mathilde, in het Frans La guerre, la guerre, la guerre – bestrijkt de periode van de Tweede Wereldoorlog tot 1960.
Het is een opvallende keuze voor een schrijfster die tot nu toe het ene na het andere hedendaagse taboe bij de kop pakte, de Prix Goncourt kreeg voor haar tweede roman, en als persoonlijk vertegenwoordiger van de Franse president in zaken van de francofonie de wereld rondreist. In plaats van spanning, jaloezie of begeerte op de korte baan, waagt ze zich nu aan de traditionele roman fleuve, de lange adem, waar het er niet om gaat hete hangijzers van nu te agenderen, maar het leven van generaties te schetsen.
Neutrale keuze
Net als Alice Zeniter, die als kleindochter van Algerijnse immigranten haar familiegeschiedenis als startpunt nam voor De kunst van het verliezen (2018), slaagt Slimani daar bij vlagen wonderwel in. La guerre, de oorlog, op ieder vlak – daar gaat het om in deze roman en daarom is de Nederlandse titel Mathilde een wel heel neutrale keuze.
Zolang Mathilde en Amine in Frankrijk zijn is híj de vreemdeling en zíj zijn gids. Maar in 1946 komt de blonde Française, een kop groter dan haar Marokkaanse echtgenoot, terecht in de cultuur van Marokko waar de man het voor het zeggen heeft. Ze is niet gewend naar het aanrecht verwezen te worden. Maar ‘zo is het hier nu eenmaal’. Haar dromen vervliegen, van een verliefde jonge vrouw ontwikkelt ze zich tot een teleurgestelde echtgenote, veel te jong voor het moederschap.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data54344760-767cd3.jpg)
Hoe ze ook haar best doet, Arabisch leert, meedoet met de ramadan, eigenhandig kleren maakt voor haar kinderen, ze blijft een buitenstaander, een vreemdeling.
Op zijn beurt worstelt Amine met een onwillig, rotsachtig stuk grond dat hij wil omtoveren tot een vruchtbare oase. Hij experimenteert met nieuwe landbouwtechnieken, kruist sinaasappelbomen met citroenen in de hoop een nieuwe vrucht te kweken, hij droomt van een olijvengaard.
Dat pioniersleven, zonder comfort of zachtheid, ver weg van de bewoonde wereld, doet denken aan dat van het echtpaar Kerkhoven op Java, de startende theeplanters uit Heren van de thee van Hella S. Haasse. Tegenwerking en wantrouwen van de lokale bevolking, een opkomende onafhankelijkheidsstrijd, ruzie over geld, onenigheid over het opvoeden van de kinderen – het zijn thema’s die je ook in deze roman tegenkomt.
Slimani speelt met het perspectief van het verhaal. Soms richt ze zich op Mathilde of Amine, dan weer zitten we op de schouder van zijn moeder Mouilala, van zijn zus Selma of hun dochter Aïcha, die al net zulke opstandige genen heeft als haar moeder. Slimani houdt de vaart erin, rijgt de ene anekdote aan de andere, haar zinnen zijn kort, to the point, zonder lyriek. Koel, zakelijk bijna. Zonder vraagtekens ook.
Gewapend verzet
De politieke gebeurtenissen in Marokko spelen lang geen rol in hun leven. Ze lezen geen krant, het dagelijks bestaan is uitputtend. Pas als de broer van Amine de kant kiest van het gewapend verzet tegen de kolonisator, krijgt het boek een politieke component. De Fransman heeft zich het land van de ander toegeëigend, de Marokkaan leeft in Frans protectoraat. En de vrouw – die zit vast in het territorium van de man. De overkoepelende titel is duidelijk.
Het experiment van Amine om een sinaasappel met een citroen te kruisen, loopt op niets uit: de ‘citrange’ is oneetbaar. Métissage, vermenging van wat dan ook – het is een verdoemd woord, luidt het aan Edouard Glissant ontleende, weinig hoopvolle motto van de roman. Op de laatste bladzijden verschijnt aan de horizon de rode gloed van brand, moord en verderf. De oorlog nadert.
Slimani, die op haar achttiende met haar ouders naar Frankrijk emigreerde, veroverde een stevige positie in haar land van aankomst en zet zich onbevreesd en welbespraakt in voor de rechten van minderheden, vrouwen en migranten. Nu laat ze zien aan wie ze schatplichtig is. Dat doet ze vaardig en met overtuiging. Als vertelster slaagt ze erin helder een familiegeschiedenis te verwoorden. Zelfs zo helder dat ze nergens lijkt te twijfelen. Nergens raakt het geheugen in verwarring. Met haar verbeeldingskracht benoemt ze ieder conflict, raadsels lijken er niet te zijn. Heel het verleden is een aaneenschakeling van anekdotes. Is een familiegeschiedenis in al haar complexiteit te duiden in een roman die je zonder probleem tot een Netflixserie zou kunnen verwerken? Dat is wellicht de zwakke kant van deze roman: de kordaatheid staat de gelaagdheid in de weg.
Recensie Boeken
Goede meisjes gaan niet uit
Seksuele moraal De Frans-Marokkaanse schrijfster Leïla Slimani maakte een journalistieke analyse van de seksuele moraal in haar geboorteland. Vooral vrouwen lijden er onder de frustratie en de waanzin die hun seksuele onvrijheid veroorzaakt.
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2018/06/data32081404-4fea70.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data31955090-f2ecdb.jpg)
●●●●●
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data31955099-2f8cc5.jpg)
Een paar weken geleden zag ik op een strand in Zuid-Frankrijk een bruiloftsgezelschap, een gemengd Frans-Marokkaanse groep. De grootvaders, in djellaba, en de grootmoeders in gewaden tot op de grond, met effen lange hoofddoek, bleven op de boulevard. De jonge vrouwen, in strakke minirok, flink opgemaakt, trokken hun pumps met stiletto hakken uit en liepen rokend achter het bruidspaar aan, over het zand naar de zee. De jongemannen gingen voorop, in strakke zwarte pakken, met leren dassen en een zonnebril met spiegelende glazen. Daarachter de bruidegom, met grote stappen, zijn puntschoenen naar buiten gedraaid, stralend, met een heel potje gel in zijn haar. Twee meter daarachter de bruid, struikelend en worstelend in een witte lange jurk met een sleep van drie meter, een stukje vitrage voor haar gezicht. Ze keek verward en bedrukt.
Wie het werk van Leïla Slimani (Rabat, 1981) heeft gelezen, kan zo’n tafereel niet meer met de gebruikelijke vertedering bekijken. Dit speelde zich af in Frankrijk. De gesprekken die Slimani voerde met Marokkaanse vrouwen en publiceerde in haar boek Seks en leugens, vonden plaats aan de overkant van de Middellandse zee.
Slimani, Frans-Marokkaans schrijfster en journaliste, door president Macron benoemd tot ambassadeur voor de francophonie, maakte een journalistieke analyse van een land zonder seksuele vrijheid, ze brengt in kaart hoe mensen, en vooral vrouwen, lijden onder en omgaan met de frustratie en de waanzin die een dergelijke onvrijheid veroorzaakt. Vrouwen vertellen haar hun verhaal.
Nour (30) is bang dat ze nooit zal trouwen en kinderen zal krijgen, omdat ze geen maagd meer is. De mannen met wie ze sliep waren zonder uitzondering ‘erg egoïstisch, ik bezorgde hen genot, maar het was alsof ik niet bestond’. Zhor (28) werd op haar vijftiende door drie mannen verkracht, en durfde er thuis niets over te zeggen. Later, op de universiteit, zag ze dat alle meisjes een seksleven hadden, zich zelfs prostitueerden om hun studie te betalen, ook de zwaar gesluierden.
Strenge wet
Het Marokkaanse wetboek van strafrecht bestraft allen die ‘niet verenigd door het verbond van het huwelijk een seksuele relatie hebben’ met gevangenisstraf. Abortus is illegaal, ook op overspel staat gevangenisstraf. Conservatieven zien hun vaderland als ‘een braaf, deugdzaam land dat zich moet verdedigen tegen de westerse decadentie’.
Slimani leerde van haar vader dat vrouwen zich niet in een openbare ruimte mochten bevinden met een man die geen familie was, ze mocht niet lesbisch zijn, niet samenwonen. Kinderen met een onbekende vader worden verbannen uit de samenleving. ‘Goede meisjes’ roken niet, gaan niet uit, spreken niet harder dan hun broers en dansen niet waar mannen bij zijn. Slimani’s nanny (50), die ze ook interviewt, vat het efficiënt samen: ‘Al deze dingen dienen niet de zaak van de islam. Ze dienen maar één zaak: die van de mannen.’
Seks dient één zaak: die van de mannen
In Marokko, schrijft Slimani, gaat het geslachtsdeel van de vrouw iedereen aan, ‘de samenleving heeft er recht op’. Maagdelijkheid is een pressiemiddel om vrouwen thuis te houden, een ‘voorwerp van collectieve preoccupatie’. Dat de man domineert is gebaseerd op seksualiteit: de vrouw is onderworpen aan het gebod van maagdelijkheid voor het huwelijk en passiviteit daarna. Ze heeft geen zeggenschap over haar lichaam en is dus geen volwaardig burger. ‘De vrouw wordt ontkend als individu’, schrijft Slimani.
Mannen kunnen trouwens ook niet echt leven als een individu. Een mooie illustratie daarvan is Kijk uit voor parachutisten (1999) van Fouad Laroui, waarin een Marokkaan als individu een leven probeert op te bouwen, in Parijs. Maar je losmaken van een familie, een stam, een volk of een commune – dat blijkt in Marokko onmogelijk.
Tegelijkertijd worden die wetten op het gebied van seksualiteit met voeten getreden. ‘Doe wat je wilt, maar doe het in het geheim’, luidt het motto. Gevolg is dat Marokko wordt ‘vergiftigd door hypocrisie en door een geïnstitutionaliseerde leugencultuur’. Wie gesnapt wordt, betaalt de prijs. In Évelyne ou le djihad? van Mohamed Nedali (Tahannaout, 1962) bijvoorbeeld zitten twee jongeren onder een amandelboom te flirten als ze worden betrapt door politieagenten. De jongen verdwijnt in de gevangenis, waar hij wordt gehersenspoeld. Hij komt er als potentiële terrorist weer uit.
Advocaat
Een advocaat die Slimani in haar boek aan het woord laat karakteriseert de huidige generatie als ‘halfslachtig’: ‘we zijn erfgenaam van een archaïsch systeem en tegelijkertijd hebben we een ongekende technologische revolutie meegemaakt. In nog geen vijftig jaar zijn we overgegaan van het stenen tijdperk naar de moderniteit. De enige manier om te strijden tegen deze archaïsche verankering, die leidt tot vrouwenhaat, mensenhaat enzovoort, is vooral onze tegenstrijdigheden onder ogen te zien.’ Dat is precies wat Slimani’s gesprekken laten zien.
Haar gesprekspartners zitten in een ‘innerlijke tweestrijd: enerzijds willen ze zich ‘bevrijden van de groepsdwang’, anderzijds zijn ze bang dat die vrijheid leidt tot ‘de ineenstorting van alle traditionele structuren’. Ze zijn ‘dubbelhartig’, ‘ze emanciperen, maar vervolgens onderwerpen ze zich. Ze proberen te overleven.’
Debuutroman
De gesprekken die Slimani in Marokko voerde waren het gevolg van de publicatie van haar vertaalde debuutroman In de tuin van het beest (Dans le jardin de l’ogre). Ze ging op tournee, hield de ene lezing na de andere. En vrouwen vertelden haar hun verhalen.
De hoofdpersoon van de roman, Adèle, leidt in Parijs een dubbelleven: ze lijkt de ambitieuze journaliste, de brave echtgenote van een geslaagd chirurg, de toegewijde moeder van een vierjarige peuter. Maar ze is ook een nymfomane, verslaafd aan seks, verteerd door een onstilbare begeerte, met een ‘onweerstaanbare drang’ naar seksuele bevrediging, die ze ondanks alles niet vindt. Ze houdt zich dagen in, laat zich dan weer gaan, klampt mannen aan, vraagt om gewelddadige seks en is tegelijkertijd wanhopig ‘omdat ze er niet mee kon stoppen’.
Als ze op de Boulevard de Clichy een seksshop inloopt, bij het podium blijft staan waar een oude danseres ‘haar vingers kreunend op haar tepels legt’, fluistert een Arabier haar ‘hchouma’ toe, waarna Adèle trillend van woede naar buiten loopt. ‘Hchouma’, zo legt Slimani in haar essay uit, is een pijler van de Marokkaanse samenleving, het betekent ‘schande of schaamte’. Adèle gaat seksueel alle perken te buiten – een groteske metafoor voor de verwrongen seksualiteit in Marokko.
Leïla Slimani is niet de eerste die openlijk schrijft over seksualiteit in haar geboorteland. In 1973 deed Tahar Ben Jelloun dat al, in zijn debuutroman Harrouda. Ben Jelloun (de eerste Marokkaanse auteur die de Prix Goncourt kreeg) prees van meet af aan het werk van Slimani (de tweede Marokkaanse schrijver die hem in de wacht sleepte). Slimani’s bekroonde roman Een zachte hand (Chanson douce) lijkt in zekere zin een variant op de misdaadroman Het stenen oordeel van Ruth Rendell (1930-2015): een pakkende eerste zin, een eerste bladzijde waarop het einde (de moord) al wordt weggegeven, een nanny respectievelijk een huishoudster uit een ander milieu als hoofdpersoon, gevolgd door een relaas waarin het drama onontkoombaar wordt.
Net zo lijkt Slimani’s debuutroman In de tuin van het beest schatplichtig aan Harrouda. Ook Ben Jellouns openingszin laat niets te raden over: ‘Een geslacht zien was de dwanggedachte uit onze jeugd. Niet zomaar een geslacht. Geen onschuldig en baardeloos geslacht. Maar dat van een vrouw.’ Ben Jellouns roman is soms poëtisch, soms realistisch. Versluierd in magische, sprookjesachtige beelden en metaforen spreekt hij over de alomtegenwoordige begeerte die zich toespitst op Harrouda-de-heks, de concubine van Satan. Zij verpersoonlijkt het seksuele verlangen, soms in de gedaante van een oude vrouw, dan weer in die van een jong meisje. Ze heeft een pact met ‘l’ogre’ (het beest) en geeft zich aan hem, vergiftigt hem, hij valt in stukken uiteen. Een tuin ‘onder een djellaba’ van een oude heer ‘wiens tong is getatoeëerd met leugens’, bevat ‘duizend-en-één geneugten’. De tuin van het beest is een hotspot van onkuisheid, half-onderdrukte hormonen en schaamteloze begeerte.
In zijn debuutroman laat Ben Jelloun ook zijn moeder aan het woord. Ze werd als jong meisje twee keer uitgehuwelijkt aan zwijgzame, oude mannen, die zich iedere nacht woordeloos aan haar vergrepen. Alleen haar derde man bezorgde haar ‘un peu de bonheur’. Zo volgt Slimani de weg van Tahar Ben Jelloun, van fictie naar reportage, van verbeelding naar de rauwe werkelijkheid.
Slimani spreekt ook met Mona Eltahawy (Port Said, 1967), Egyptische feministe en schrijfster van Hoofddoek en maagdenvlies. Waarom het Midden-Oosten een seksuele revolutie nodig heeft. In haar polemische essay, dat door de ferme toon veel stof deed opwaaien, laat ze zien dat de werkelijkheid in Egypte en andere Arabische landen nog veel rauwer is. Seks, dood en religie vormen ‘het kloppend hart van de vrouwenhaat in het Midden-Oosten’, schrijf ze. Op haar vijftiende verhuisde ze met haar ouders van Engeland naar het salafistische Saoedi-Arabië. Daar werd ze ‘tot feministe getraumatiseerd’. De Arabische Revoluties in Egypte en elders brachten vrouwen niet meer vrijheid. Eltahawy bekritiseert ook het paternalisme van westerlingen, islamofobe politici die ‘maar al te graag horen hoe slecht moslimmannen hun vrouwen behandelen’ en degenen die hun mond houden uit ‘respect’ voor andere culturen. Ze ziet maar één mogelijke uitweg: luisteren naar de vrouwen binnen de cultuur.
Luidere vrouwenstemmen
Die vrouwenstemmen worden talrijker en luider. De Marokkaanse sociologe Fatima Mernissi (1940-2015) vocht haar leven lang voor gelijkberechtiging van mannen en vrouwen. Haar Sheherazade is geen oosterse verleidster, maar een vrouw die het heft in eigen hand neemt. ‘Religie is een fantastisch machtsmiddel’, zei de Erasmusprijs-laureate al in 1991 deze krant, ‘maar de vrouwenemancipatie gaat verschrikkelijk snel’.
De Irakese journaliste en schrijfster Alia Mamdouh viel de seksuele moraal in haar land aan. Ze kreeg een publicatieverbod voor La garçonne (2012), een aangrijpend boek over het lot van een studente die een verboden relatie heeft met een communist. De Libanese dichteres en activiste Joumana Haddad neemt de Arabische man op de korrel in haar boek Superman est arabe (2013): hij lijkt wel oppermachtig, maar is een doetje, hij lijkt wel intelligent ‘maar beluister hem goed en u zult zien dat hij mannelijkheid verwart met machogedrag, geloof met fanatisme, ethiek met de meest afgezaagde tradities.’ Samar Yazbek werd bekend door haar kroniek over de eerste maanden van de Syrische opstand, Vrouw onder vuur (2013). Zo lijkt de jonge generatie Arabische schrijvers geëngageerd, niet bang, niet behept met dogmatische tradities noch doordrongen van een politieke doctrine. Velen daarvan zijn vrouw.
Juist dat groeiende, strijdbare koor van vrouwelijke stemmen is cruciaal in de discussie over de seksuele rechten van de mens – daarom is de felle literaire en journalistieke stem van Leïla Slimani zo wezenlijk. Zoals Tahar Ben Jelloun schrijft in Harrouda: ‘het belangrijkste is niet wat de moeder zegt, maar dat ze heeft gesproken.’ Spreken is al een statement in een maatschappij die de vrouw lang het woord heeft ontzegd.
Interview
'Schaam je je niet? zei mijn vader. Nee, zei ik'
Leïla Slimani Het Frans is niet van de Fransen, vindt schrijfster Leïla Slimani. En: „Niet bang zijn is een vorm van politiek engagement.”
Ze heeft zojuist een exemplaar van de Arabische vertaling van haar bekroonde roman in de kast gezet van het ‘Huis van alle Talen’, een nieuw onderdeel van de openbare bibliotheek in Amsterdam. Dat deed ze onder het toeziend oog van ministers, ambassadeurs en een paar honderd genodigden. Chanson douce, de met de Prix Goncourt bekroonde roman van Leïla Slimani, staat nu tussen Dai Siji en John Steinbeck. De Frans-Marokkaanse Leïla Slimani is niet zomaar een schrijfster en journaliste, ze is een ster, een fenomeen, een symbool voor de vrije Franse vrouw van nu. In een groot portret karakteriseerde de Frans-Algerijnse auteur Kamel Daoud haar onlangs als ‘la Française du Futur’, de Française van de toekomst. Ze is persoonlijk vertegenwoordigster van president Macron voor de francofonie – waarover zometeen meer.
Ze is maar even in Amsterdam, ze gaat door naar Engeland, de VS, Zuid-Amerika. Dan volgt de première van de film die regisseuse Lucie Borleteau naar haar boek maakte, in maart verschijnt haar nieuwe roman. Leïla Slimani lijkt koel, bewaart afstand tot de mensen die haar vragen stellen, haar handtekening willen, of een selfie. Tussendoor kijkt ze op haar telefoon: haar kinderen sturen haar tekeningen uit Parijs.
U bent ambassadrice van de francofonie. Tegelijkertijd noemde u het verdedigen van de Franse taal en cultuur de arrogante kant van de Fransen.
„Frankrijk is niet langer het centrum van de francofonie. Frankrijk is een Franstalig land tussen andere. Het Frans is ook de taal van de Canadezen, de Senegalezen, de Tunesiërs, van al diegenen die Frans willen spreken. Er was dat beeld van een centrum en een periferie. In het centrum zaten de Franse schrijvers, de échte. Als je niet Frans was maar wel in het Frans schreef, werd je ‘francofoon’ genoemd. Dan raakte je verloren in een soort schemergebied.
Maar de literatuur is veranderd, net als de wereld. De literatuur in het Frans is, net als de Engelse postkoloniale literatuur, een ‘littérature monde’ geworden. Tegenwoordig zijn de grootste Franse schrijvers Libanees, Algerijns, Marokkaans, soms Russisch, Haïtiaans. Dat heeft niet alleen het beeld veranderd dat men heeft van de francofonie, maar ook van de taal zelf.”
U heeft zelfs gezegd dat het Frans een Afrikaanse taal zal worden?
„Absoluut. Over dertig jaar zullen de meeste mensen die Frans spreken Afrikaans zijn. Niet meer Europees. Tegenwoordig spreken een Togolees en een Senegalees vaak Frans met elkaar, geen Arabisch. Niemand spreekt tegen dat de komst van het Frans gepaard ging met geweld, met kolonisatie. Maar dat is de realiteit van alle talen. Daarom spreken de Argentijnen Spaans. Daarom spreek ik Arabisch. De realiteit van talen is er een van oorlog en geweld. Maar het gaat erom wat je ermee doet: dichten, vrienden maken, grappen vertellen. Je bent nooit slachtoffer van een taal, de taal is wat je ervan wilt maken.”
Ze vindt wel dat je nu eenmaal regels en normen nodig hebt. Tegen de strengheid van de Académie Française, die de woordenschat en de grammatica van het Frans bewaakt, heeft ze geen bezwaar. Bovendien, zegt ze, verdedigt de Académie helemaal niet de puurheid van het ‘traditionele’ Frans, en is zij helemaal niet tegen het Engels. Kijk maar wie erin zitten, zegt ze en noemt Dany Laferrière, een Haïtiaan, Amin Maalouf, een Libanees en André Makine, een Rus die in het Frans schrijft. Precies drie leden die buiten Frankrijk geboren zijn – een zeer kleine minderheid in de veertig leden tellende Académie. Maar het gaat om het principe, zegt Slimani kortaf.
U bent tussen veel vrouwen opgegroeid, heeft dat uw wil om schrijfster te worden beïnvloed?
„Dat wist ik op mijn vierde al. Ik vertelde toen al verhaaltjes, was een echte kletsmajoor. Ik was enorm aanwezig. Mijn moeder zei altijd: zit er niet een pauzeknop op dat meisje? Leren lezen en schrijven was voor mij een openbaring. Als meisje had ik nooit posters van popsterren op mijn kamer, maar foto’s van Tsjechov en Baudelaire, dat waren voor mij de meest coole mensen op de wereld. Ze gebruikten drugs, dronken alcohol, werden hartstochtelijk verliefd, reisden de wereld over, werden verafgood. Dat wilde ik ook. En ja, de vrouwen om mij heen, mijn grootmoeder, moeder en tantes, waren ambitieus en wilden onafhankelijk zijn. Daardoor voelde ik des te meer hoe onrechtvaardig het was dat ze ondergeschikt waren aan de mannen, dat ze als inferieur werden behandeld.”
In uw eerste roman, ‘In de tuin van het beest’, over een getrouwde vrouw, een nymfomane, vind je een echo van de debuutroman van Tahar Ben Jelloun, ‘Harrouda’. Hij zei daarover dat hij ‘zijn eigen fantasma’s tot het uiterste had gedreven’.
„Schrijven is inderdaad tot het uiterste gaan. Als je begint te schrijven, hou je je in, nuanceer je, ben je bang je moeder, je buren te choqueren. Pas als dat verdwijnt begin je echt te schrijven. Dat is de dag waarop je je vrijheid neemt, het merg uit het bot zuigt. Tot voor kort was het in het Westen – en nu nog in een groot deel van de wereld – onmogelijk schrijfster te zijn zonder rebels te zijn. In veel culturen blijft de vrouw binnen, ze zorgt voor het gezin. Zewordt geacht dat niet te ontregelen, ze is een ‘agent de l’ordre’. Ze mag zich niet uitspreken, niet choqueren, ze is gevoelig, niet in staat de grote geschiedenis te begrijpen, metafysische vragen te stellen. Vrouwen die ervoor kiezen te schrijven, weten dat ze zullen worden verafschuwd of zelfs verstoten. Als je schrijft doe je dat omdat je iets te zeggen hebt en dat is per definitie rebels. Je accepteert het idee dat je mishaagt. Voor een vrouw is niet in de smaak vallen veel ingewikkelder dan voor een man.”
In haar boek ‘Seks en leugens’ brengt ze in kaart hoe mensen in Marokko, en vooral vrouwen, lijden onder de frustratie en de waanzin die (seksuele) onvrijheid veroorzaakt. Vrouwen vertellen haar hun verhaal.
Tahar Ben Jelloun zei dat spreken voor de vrouw al een statement is in een maatschappij die de vrouw lang het woord heeft ontzegd.
„Precies daarom heb ik mijn boek geschreven. In de tuin van het beest is een cru boek, met veel seksscènes. Tijdens een lezing sprak ik daar heel vrij over. Mijn moeder zat in de zaal. Na de lezing vroeg een meisje haar of ze boos was dat haar dochter zo’n boek publiceerde. Mijn moeder antwoordde van niet, het enige wat ze belangrijk vond was dat het goede literatuur was. Het meisje bekende dat ze nooit zou durven schrijven uit angst voor wat de mensen zouden zeggen. Toen heb ik me gerealiseerd wat voor een immense emancipatie het is om de vrijheid die we hebben te gebruiken. Het is emancipatie, maar het betekent ook een grote eenzaamheid.”
Zoals voor de hoofdpersoon van ‘De perfecte oppas’ die nergens bij hoort, ook niet bij het gezin waar ze op de kinderen past?
„Zoals voor ons allemaal. Zelfs als kind al was ik me ervan bewust dat we samen eten, praten en leven. Maar je bent alleen op de afschuwelijkste momenten van het leven. In wezen is iedereen een eilandje van pijn. Soms bevinden we ons in dezelfde zee, worden we aangeraakt door dezelfde golven, maar de waarheid is dat je alleen leeft en alleen sterft. Het grootste deel van de tijd vergissen we ons in de ander. Daarom moet je boeken lezen. Literatuur is een van de weinige plekken waar je mensen met tederheid kunt bekijken. Je kijkt naar jezelf, naar het personage en je denkt, ja, ik voel zoals hij of zij.”
De perfecte oppas is een spannende roman met een gruwelijke plot, die doet denken aan thrillers met een feministische inslag, zoals sommige van Ruth Rendell.
„Ik houd van Patricia Highsmith. Mijn boek speelt zich af in een appartement, bij uitstek een plek voor vrouwen en kinderen. Een thuis wordt geacht een vredige plaats te zijn, rustig en zacht. Maar voor een vrouw is thuis zelden een toevluchtsoord. Het is altijd een politieke plek, een ruimte van conflict, van dominantie, van geweld, van verkrachting. Er is altijd een strijd om de macht gaande.”
In Seks en leugens laat Slimani een hele reeks vrouwen aan het woord. Ze laten ons zien hoe hypocriet de Marokkaanse maatschappij in elkaar zit, hoe onrechtvaardig sommige wetten zijn: seksuele relaties buiten het huwelijk zijn verboden, evenals abortus en homoseksualiteit. De vrouw moet maagd blijven, het gaat om de eer van de familie, nee van de natie. Prostitutie bestaat zogenaamd niet. Een van de vrouwen, opvallend genoeg Slimani’s eigen vroegere oppas, zegt ronduit dat dit soort wetten niet de zaak van de islam dient, maar alleen die van de man.
Slimani: „Wat mij steekt is dat de moderne Marokkaanse elite en petit comité altijd zegt dat ze niet homofoob is en vóór gelijkheid van man en vrouw. Maar ze leren hun kinderen dat ze dat vooral niet hardop moeten zeggen. Zo worden we opgevoed in een hypocriet dubbel discours. Die leugens vergiftigen de hele maatschappij. Als je een overtuiging hebt, moet je die verdedigen. Je moet kritisch durven zijn. Wij zijn opgevoed met het idee dat je geen kritiek mag hebben op dingen waar je van houdt. Als je van je land houdt moet je dus alles in dat zonnige koninkrijk mooi en geweldig vinden. Volgens mij moet je precies het tegenovergestelde doen. Ik houd van mijn geboorteland zoals je kunt houden van een man die je nooit zal beminnen.”
In hoeverre is er iets aan het veranderen?
„Jongeren in Egypte, Algerije, Tunesië, Libanon willen verandering. Een radicale. Maar het probleem is de vrijheid, mensen willen niet vrij zijn! Dat begreep ik pas toen ik de grote Russische schrijfster Svetlana Aleksijevitsj had gelezen.
Vrijheid heeft een hoge prijs: je moet je veiligheid opgeven, je comfort, je economische zekerheid. Veel jonge vrouwen in die landen die besluiten een vrij leven te leiden en hun maagdelijkheid verliezen, krijgen rond hun 35ste spijt. Ze belanden in enorme eenzaamheid, worden gemeden als de pest. Dat is het probleem. Rond je 20ste is er dat moment van verontwaardiging, maar de maatschappij pakt je later terug.”
‘In een maatschappij als de onze’, zei de Libanese schrijver Amin Maalouf ooit, ‘is schaamte een instrument van tirannie. Schuld en schaamte zijn wat religies hebben bedacht om ons in bedwang te houden en ons te verhinderen te leven.’ Dat geldt voor vrouwen nog meer.
„Het patriarchaat wil dat wij, vrouwen, ons schamen. Voor onze verlangens, voor onze menstruatie, voor ons lichaam. Mijn vader zei altijd tegen mij: schaam je je niet! Nee, zei ik tegen hem, ik schaam me niet, nooit. Ik had altijd zin om mensen te choqueren, ik wilde dat ze zich ongemakkelijk zouden voelen, ze moesten zich zelf maar schamen.”
Die houding, uw boeken en artikelen hebben u de nodige bedreigingen opgeleverd. U voert een harde strijd!
„Ik voer helemaal geen strijd, dat doen zij. Mijn enige gevecht is iedere ochtend drieduizend tekens te schrijven. Ik ga zeker geen strijd aan met iemand die me in detail vertelt hoe hij me gaat verkrachten, iemand voor wie ik geen enkel intellectueel respect heb. Die man moet hulp zoeken. Ik wil wel de tijd nemen om met jonge mensen te spreken die willen schrijven, die de vrijheid willen veroveren. Dat is geen westerse waarde, maar een universele. Je moet niet bang zijn. Ik ontmoet veel mensen die bang zijn om te schrijven of te zeggen wat ze denken. Maar je moet echt niet bang zijn. Niet bang zijn is weigeren te buigen voor fundamentalisten, voor terroristen. Niet bang zijn is een vorm van politiek engagement.”
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2018/03/data26336606-37aa50.jpg)
De best bewaakte vrouw van Frankrijk, zoals ze vaak wordt genoemd, geniet van haar relatieve vrijheid in Amsterdam. Ontspannen rookt Zineb El Rhazoui (36), een vrouw van Frans-Marokkaanse afkomst, buiten debatcentrum de Balie een sigaretje voor ze aanschuift voor het interview.
In Parijs heeft de vroegere journaliste van het satirische blad Charlie Hebdo, die slechts door toeval de bloedige aanslag op de redactie van begin 2015 overleefde, permanent beveiligers om zich heen.
Nog altijd loopt er een fatwa tegen haar en duizenden moslims hebben haar met de dood bedreigd wegens haar scherpe kritiek op de onverdraagzaamheid van hun religie. Deze donderdag neemt ze deel aan een debat in De Balie en wordt ook de Nederlandse vertaling van haar boek onder de titel Vernietig het islamitisch fascisme gepresenteerd.
Met die kritiek begon El Rhazoui al jong in haar geboorteland Marokko, waar ze zich verzette tegen de achterstelling van meisjes in de islam. Het kwam haar op een fatwa te staan. Nadat ze in Parijs was neergestreken, inmiddels atheïst, ontpopte ze zich als een vurig aanhanger van het radicale secularisme dat een lange traditie kent in Frankrijk. Het leverde haar veel botsingen op met moslims.
Met de constante beveiliging heeft ze leren leven. „Het probleem is niet zozeer mijn veiligheid als wel het feit dat ik word gedwongen zo in een soort kooi te leven, hoewel ik niets illegaals heb gedaan. Ik maak alleen maar gebruik van mijn vrijheid van meningsuiting. ”
Bent u nooit bang?
„Ik zou liegen als ik zou zeggen dat ik nooit bang ben. Maar niet bang genoeg om me stil te houden. Ik vraag me wel eens af wat er zou zijn gebeurd als in 2006 (toen spotprenten van de profeet Mohammed in een Deense krant tot grote woede bij moslims in de hele wereld leidden, red) alle kranten in de wereld cartoons van Mohammed hadden afgedrukt. Zouden ze dan al die journalisten hebben willen doden? Dat had niet gekund. Misschien hadden we dan minder problemen gehad. Het zou beter zijn als samenlevingen zich minder bang toonden voor deze belachelijke tegenstander.” Strijdvaardig voegt ze er aan toe: „In elk geval moet ik doorgaan met mijn kritiek om mijn eigen waarden hoog te houden en die van mijn collega’s die zijn gedood.”
Maar inmiddels bent u zelf weg bij Charlie Hebdo?
„Na de aanslag werd de band met de overlevende collega’s nog veel sterker. Maar net als ik zijn de meesten inmiddels vertrokken. Eerst hadden we de hoop dat we een nog beter blad konden maken omdat er plotseling veel geld beschikbaar was door de massale steun die we na de aanslagen kregen. Maar er brak onenigheid uit. Dat zie je vaker wanneer een klein groepje plotseling de beschikking krijgt over een hoop geld. Het journalistieke beleid van de resterende aandeelhouders – drie van de vijf waren gedood – werd strakker en wij werden steeds meer buiten allerlei beslissingen gehouden. Ze staken ook minder hun nek uit met cartoons. Daarom stapten we op.”
Pas echt op stoom komt El Rhazoui bij de vraag waarom ze in haar nieuwe boek de radicale islam op één lijn stelt met het fascisme. Ze verheft haar stem en gebaart steeds heftiger met haar armen. „Niemand kan ontkennen dat er binnen de islam een fascistische ideologie groeit. In het Westen, maar ook in Syrië, Irak, Libië, Somalië en elders. Ze doden mensen en plegen misdaden uit naam van de islam. Waarom noem ik de fundamentalisten fascisten? Ze hebben daarvan heel veel kenmerken. Ze vereren hun leider als een heilige, ze willen hun religie aan de hele wereld opleggen. Net als fascisten haten ze kunst en intellectuelen en ze accepteren geen enkele andere mening dan die van henzelf, ze maken veel gebruik van gewelddadige milities en ze onderdrukken de vrouw en homoseksuelen.”
Maar die fundamentalisten vormen toch maar een heel kleine minderheid?
„Dat wisselt. De terroristen vormen het topje van de ijsberg. In sommige landen, zoals Iran en Saoedi-Arabië zijn ze zelfs aan de macht. Daar zijn de Bijbel en atheïsme verboden en is het verplicht het gebed bij te wonen in de moskee.”
Is het niet zo dat de samenleving in het Westen door de komst van veel moslims is veranderd en dat er daarom meer ‘geven en nemen’ nodig is dan vroeger?
„Neem de kwestie van de hoofddoek. Moet die worden toegestaan of niet? Ik wil heus niet alles verbieden wat mijzelf niet aanstaat. Maar we kunnen de hoofddoek niet als normaal toestaan. Vrouwen die zeggen dat ze de vrijheid moeten hebben die te dragen zitten er naast. Het is een instrument van onderdrukking. ”
Wat moet het Westen volgens u doen?
„De strijd hiertegen kan alleen op ideologisch niveau worden gewonnen. Net als na 1945 met de denazificatie moet deze fundamentalistische ideologie worden aangemerkt als misdadig. Dat dat niet gebeurt is te wijten aan de intellectuele elite en journalisten die zich daartegen verzetten. Zij beschuldigen mensen zoals ik van islamofobie. Ze maken er zich er te makkelijk van af door te zeggen: islam is een godsdienst van de vrede. Rechtse politici proberen moslims het land uit te krijgen. Dat lost ook weinig op. Het is ook laf te doen alsof je universele mensenrechten steunt maar niet op te komen voor de rechten van mensen in moslimlanden.”
Zineb van Charlie Hebdo is een beschadigde maar veerkrachtige heldin
Zap Twee documentairemakers volgden vijf jaar lang Franse activiste Zineb. Zij ontvluchtte Marokko na de Arabische Lente en werkte als redacteur bij Charlie Hebdo.
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2017/06/1406culzap.jpg)
Documentairemakers die iemand met een goed verhaal langere tijd volgen, kunnen wel eens geluk hebben. Het overkwam Vincent Coen en Guillaume Vandenberghe die voor de Waalse RTBF al sinds 2011 Zineb volgden, de Marokkaans-Franse redacteur van Charlie Hebdo. Het resultaat is de documentaire Nothing Is Forgiven (2DOC/EO).
Die titel verwijst naar de cover van de eerste Charlie Hebdo, die verscheen na de moordaanslag op de redactie in januari 2015. De profeet Mohammed wordt daar de woorden in de mond gelegd: „Tout est pardonné” (Alles is vergeven). Redacteur Zineb El Rhazoui (Casablanca, 1982) was op reportage toen de aanslag werd uitgevoerd. Maar kort daarvoor werd ze gefilmd bij een redactievergadering van Charlie Hebdo. Ze waarschuwt voor „een salafist” die beneden onder het raam aan zijn fiets staat te morrelen: „Straks komt hij naar boven, en dan is het boem!” De redactie reageert een beetje lacherig, ze wordt niet erg serieus genomen.
Het zou in de nasleep van de aanslag al snel niet meer boteren tussen de resterende redactie en de aan een levensgroot survivor syndrome lijdende Zineb. Tot overmaat van ramp werd de tweet #killzinebelrhazoui zevenduizend keer overgenomen. Ze noemde het een fatwa 2.0 en kreeg dag en nacht persoonsbeveiliging.
De film laat haar ontwikkeling zien vanaf 2011, toen ze het atheïstische en seculiere boegbeeld werd van de Marokkaanse burgerrechtenbeweging, onderdeel van de Arabische Lente. Ze studeerde godsdienstsociologie om de invloed van de islam beter te kunnen begrijpen, maakte reclame voor abortuspillen en organiseerde een picknick tijdens de ramadan.
We zien haar roken en drinken, terwijl ze zegt: „Ik rook en ik drink, en ik doe nog veel meer. Wen er maar aan.” Ze besloot niet langer een dubbelleven te leiden, zoals de meeste vrouwen van haar generatie. Maar toen ook in Rabat de Arabische Lente struikelde, moest ze uitwijken, eerst naar Slovenië en daarna naar Frankrijk, het land van haar moeder.
Nu is ze daar de best bewaakte vrouw van de republiek. De filmmakers laten haar woede en verbittering zien, en tegelijkertijd haar veerkracht in het blijven uitdagen van de vijand, ook al heeft die een zware slag toegebracht. Maar wie is die vijand dan precies?
Ze is daar duidelijk over: „Het is niet de islam, en zelfs niet IS. Het is een ideologie, die je alleen kunt bestrijden met verlichting en onderwijs. Bombardementen werken averechts. Zoals terroristen onze ideologie niet kunnen vernietigen, zo kunnen wij die van hen niet met wapens uit de wereld helpen.”
De filmers filmen met grote vasthoudendheid juist de dode momenten in Zinebs bestaan, ook tijdens haar zwangerschap: „Er is hier echt niets te zien, hoor! Een griet die een sapje drinkt. Nou, interessant.”
Maar juist die nadruk op het gewone leven, op een gezicht dat door de gebeurtenissen getekend raakt, completeert het portret. Wie niet of nauwelijks in beeld verschijnen zijn haar echtgenoot en haar bewakers, over wie ze wel grapjes maakt. Ze runnen haar leven, reuze makkelijk eigenlijk. De aanblik van haar bestaan is in de film feministischer dan misschien in werkelijkheid het geval is.
Zineb is een tegendraadse heldin, die werkelijk niets en niemand naar de mond praat. Haar radicale secularisme maakt haar tot de meest onwaarschijnlijke hoofdpersoon ooit van een door de EO uitgezonden documentaire.
