Marie NDiaye

---

 Trois femmes puissantes, trois parcours de vie, trois combats et de nombreux personnages déterminés à rester fidèles à eux-mêmes malgré les situations inextricables auxquelles ils doivent faire face. Les «lentes circonvolutions» propres au style de Marie NDiaye entraînent le lecteur dans les régions floues du subconscient et l'invitent à réfléchir à la valeur des choses, au pouvoir de l'individu face à l'adversité et à l'universalité de la condition humaine.
 

Les trois récits qui constituent le roman se déroulent à différents endroits mais maints détails les rattachent tous au Sénégal: 'Le soleil', Reubeuss, Grand-Yoff, le Plateau, le Lycée Mermoz sont autant de noms qui évoquent Dakar. Toutefois, ce sont moins les lieux où se déroule l'action qui donnent sa cohérence au roman que les forces pernicieuses qui empêchent les personnages de réaliser leurs rêves et leurs ambitions. Et bien que ces forces inhibitrices prennent une forme différente dans chaque histoire, elles expriment toutes le même désarroi, la même impuissance associée aux traumas d'une enfance dominée par les problèmes familiaux, que ce soit la perte d'un être cher, l'intimidation, le rejet parental ou l'impossible réconciliation d'un père admiré avec ses crimes.

Si, dans leur ensemble, les récits montrent qu'il est possible à l'individu de s'affranchir des obsessions qui pourrissent sa vie et dénaturent ses relations avec autrui, ils montrent aussi combien il est difficile d'échapper aux démons qui nous hantent. Chaque personnage est différent en termes d'occupation et de classe sociale, mais ni la fortune ni le niveau de vie ne comptent pour grand chose face aux traumatismes affectifs hérités d'une enfance perturbée. Et cela d'autant plus que les spectres du passé qui remontent du plus profond de leur inconscient pour les tourmenter ne sont pas faciles à identifier.

Les inhibitions qui compromettent les relations de Norah avec autrui, dans le premier récit du volume, en font foi. Devenue avocate à force de travail et de persévérance, elle aurait pu être une femme d'affaires épanouie et sure d'elle. Mais, la réalité est tout autre. Un sourd tourment la poursuit depuis le jour où son père l'a abandonnée avec sa mère, emmenant son petit frère avec lui et la traitant par la suite de vilain petit canard indigne de son amour. Traumatisée par ce rejet paternel, elle se réfugie dans un univers où se mêlent la discipline, la frugalité et une morale austère justifiant à ses yeux la conduite ignominieuse de son père et ses propos indignes. Incapable de les condamner, elle se conduit comme si elle était coupable de ne pas être à la hauteur de ses attentes, s'astreignant à corriger les défauts qu'elle imagine être les siens. Ce n'est qu'après avoir admis que si son père était parti, elle n'y était pour rien, et que si il l'avait rejetée, elle n'en était pas davantage responsable, qu'elle peut enfin se débarrasser du sentiment de culpabilité qui l'habite. Du même coup, renouant avec les plaisirs simples de la vie, elle peut réapprendre à faire confiance aux autres, apprécier l'imprévu et prendre la juste mesure de la tranquille animation du badinage de son partenaire avec leurs enfants (p.68).

La seconde histoire met elle aussi en évidence les méfaits de comportements parentaux impossibles à gérer par leur enfant. Rudi, un petit garçon précoce devenu un professeur de littérature, a réussi à oublier les images d'un père assassin et il semble s'accommoder du racisme d'une mère bigote. Mais une succession d'événements imprévus l'obligent à regarder la vérité en face et, incapable d'accepter un héritage qui devient chaque jour plus pesant, il s'enfonce lentement dans un univers dominé par la colère, le dégoût de soi, l'amertume, la confusion et le désespoir, entraînant sa femme Fanta avec lui dans sa descente en enfer. Mais comme Norah, il reprend pied lorsqu'il réussi à admettre qu'aucun devoir filial ne l'oblige à être partie prenante de la bigoterie et des crimes de ses parents. Socialement détruit, mais réconcilié avec lui-même, un nouveau chapitre de sa vie s'ouvre alors à lui, riche de la possibilité de reconquérir l'amour de Fanta et de son fils Djibril.

Les aléas de la vie de Khady qui forment la trame de la troisième partie de l'ouvrage, sont sans doute les plus poignants. Ils expriment aussi de façon dramatique les méfaits de l'exclusion, de l'exploitation et des ravages de l'enfance délaissée. Khady n'a guère plus de vingt ans lorsqu'elle cherche refuge chez ses beaux-parents où elle ne récolte que des insultes à la mort de son mari. Cet accueil hostile fait écho à celui de toutes les familles où le hasard de la vie l'a conduite durant son enfance, souvent vilipendée et toujours exploitée. Comme Norah et Rudi, elle s'enferme dans un univers clos et maintient les autres à distance, « un état de stupeur mentale qui l'empêchait de comprendre ce qui se passait autour d'elle [et où] elle avait l'impression de dormir d'un sommeil blanc, léger, dépourvu de joie comme d'angoisse. » (p.253). Cette aptitude à échapper aux tribulations de son existence lui permet de survivre non seulement à l'abandon de ses parents et au sort réservé aux enfants rejetés, mais aussi aux terribles épreuves dont est jalonnée son errance au cœur du Sahara dans l'espoir de rejoindre la France. Comme bien d'autres personnes prises au piège d'une fuite désespérée en direction d'une destination évanescente, son voyage s'achève en tragédie. Réfugiée en elle-même, broyée par le système et exploitée de manière éhontée par son entourage depuis son plus jeune âge, Khadi n'en réussit pas moins, comme Norah et Rudi, à prendre en main sa destinée et à croire, contre vent et marée qu'elle est unique et irremplaçable, « quand bien même nul être sur terre n'avait besoin ni envie qu'elle fût là » (p.253-54).

La prose dense et recherchée de Marie NDiaye suit les méandres d'intrigues qui progressent pas à pas, portées par la luxuriance des mots et des phrases. Cette manière d'écrire invite à la réflexion; elle pousse chacun à donner libre cours à son imagination car aucun détail ne semble être insignifiant. Lorsque l'on apprend par exemple que Khady est une lointaine cousine de Fanta, qui est elle même la femme de Rudi, et que ce dernier travaille non loin d'un domaine viticole acheté par un ami australien, le lecteur des antipodes y voit un coup d'oeil de l'auteure et, comme par enchantement, il a l'impression que Khady est beaucoup plus proche de lui qu'il ne le pensait; que la théorie des six degrés de séparation établie par Frigyes Karinthy il y a un siècle [1] n'a rien perdu de son actualité. Plus est, le nombre considérable de personnages circulant entre le Sénégal et la France, dans les deux sens et pour les raisons les plus diverses, ajoutent à l'impression que le monde se rétrécit de plus en plus et que la tyrannie des distances de jadis est en train de céder le pas aux affres de la proximité que certains trouvent bien difficiles à gérer.

Sachant le soin apporté par Marie NDiaye à la construction de ses textes, d'autres détails, éveillent la curiosité du lecteur. Pourquoi, se demande-t-il par exemple, deux hommes différents mais ayant tous deux acheté un village de vacances dans la petite ville de Dara Salam à des époques différentes apparaissent-ils dans deux des récits. Ce remodelage du même personnage affairiste courant à sa perte a-t-il pour but de souligner que les deux récits dans lesquels ils figurent explorent la même problématique d'un point de vue différent ? Ou que « le crime ne paie pas » quelle que soit la fortune et la classe socio-professionnelle d'un individu; ou encore, que l'on court au désastre lorsqu'on fait passer l'argent avant la compassion, la soumission des enfants avant leur bonheur, le bien-être des garçons avant celui des filles? Peut-être. Un des mérites de la fiction, c'est de permettre au lecteur de faire des conjectures et d'attribuer à une auteure qui n'est pas là pour le contredire, le bénéfice de son inventivité.

De même, en retrouvant Fanta dans le dernier récit, alors qu'on vient de l'abandonner dans le second, on se dit: « Tiens, que vient-elle faire ici ? » car sa présence est loin d'être essentielle au déroulement de l'intrigue. On pause, et le temps de se remémorer les énormes difficultés qu'elle a rencontrées lorsqu'elle est arrivée en France dans le sillage de son mari, on se rend compte qu'en l'espace d'une demi ligne, la narratrice nous rappelle les conséquences de l'intox dont est victime le public sénégalais en ce qui concerne la vie qui attend la plupart des expatriés en France. Elle souligne les illusions de la famille de Fanta restée au pays et son ignorance de la situation précaire de leur parente. Cette brève allusion à Fanta dont on connaît le parcours et les difficultés permet aussi aux lecteurs d'évaluer à sa juste mesure la suprême iniquité des beaux-parents de Khady qui, pour se défaire de leurs obligations familiales, envoient leur belle-fille à sa perte sans sourcilier.

A l'époque du texto, la densité du style de Marie NDiaye n'emballera peut-être pas le lecteur pressé. Comme le dit l'un d'eux: « les personnages (ici, plutôt, le personnage de chaque nouvelle) sont explorés jusque dans les moindres recoins de leurs pensées et motivations. Mais cela ralentit outre mesure le flux de l'histoire, qui tarde à avancer » [2]. Paradoxalement, c'est cette progression lente et mesurée que les aficionados d'un style ample et raffiné apprécieront dans ce roman: les phrases savamment travaillées, le vocabulaire riche et foisonnant, l'usage tout naturel du subjonctif, une écriture assurée et souveraine, et une lente progression de la narration qui suscite la réflexion. Le plaisir est double lorsque l'on partage les préoccupations sociales d'une narratrice qui suggère que faire entendre raison aux responsables du malheur d'autrui est moins important que de reprendre en main sa propre destinée. En soulignant que les individus peuvent vaincre les démons qui les poussent à leur perte et, en fin de compte, être libres, l'auteure donne un tour résolument positif à un ouvrage portraiturant par ailleurs un univers dominé par les tragédies.

Au fil des pages, le lecteur côtoie toutes sortes de personnages, des jeunes et des vieux, des noirs et des blancs, des hommes et des femmes; et s'il est vrai que le roman souligne la résilience de « trois femmes puissantes », l'ouvrage explore aussi de manière beaucoup plus large le sens de la vie, la fragilité humaine et paradoxalement sa résistance, le pouvoir de la pensée et l'universalité de l'existence humaine qui, au-delà de sa multiplicité, transcende les genres, les races, les époques et la géographie. Comme le souligne Sébastien Lévrier: « Trois femmes puissantes nous entraîne dans les relations franco-africaines, mais aussi bien plus loin, dans les bouleversements familiaux, dans les relations interpersonnelles, dans l'humanité qui reste toujours dans les plus atroces épreuves. Trois femmes puissantes est l'accomplissement d'une œuvre foisonnante, dont le prix Goncourt participe à consacrer la qualité. Un roman dense, fort, qui laisse des marques ».[2] A lire.

Jean-Marie Volet       

Notes
1. Frigyes Karinthy. "Chain-Links" (1929). Translated from Hungarian by Adam Makkai [http://djjr-courses.wdfiles.com/local--files/soc180:karinthy-chain-links/Karinthy-Chain-Links_1929.pdf]. Consulté le 25 janvier 2014.
2. Jean-Pierre, "Goodreads" 26 avril 13. [http://www.goodreads.com/book/show/13155297-three-strong-women]. Consulté le 16 mai 2014
3. Sébastien Lévrier. "Le Globe lecteur". 24 janvier 2010. [http://www.leglobelecteur.fr/index.php?post/2010/01/24/Marie-Ndiaye-Trois-femmes-puissantes]. Consulté le 25 janvier 2014.
Lire aussi la "Rencontre avec Marie NDiaye" qui a eu lieu à la librairie Dialogues, à Brest, le 15 octobre 2009 à l'occasion de la parution de son roman "Trois femmes puissantes" (Gallimard), Prix Goncourt 2009. [http://www.youtube.com/watch?v=8h68gcF_aXk]. Consulté le 25 janvier 2014.

Editor (jeanmarie.volet@uwa.edu.au)
The University of Western Australia/School of Humanities
Created: 1-July-2014
http://aflit.arts.uwa.edu.au/reviewfr_ndiaye14.html

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

La Revue des Ressources

Accueil > Champ critique > Recensions > Marie NDIAYE, Une femme puissante

Marie NDIAYE, Une femme puissante 

lundi 16 août 2010, par Elisabeth Poulet

 

Le prix Goncourt 2009 a été attribué à Marie NDiaye pour son roman Trois femmes puissantes qui nous donne à lire trois récits, trois destinées de femmes fortes dont la détermination sans faille, la dignité et l’incompréhensible obstination font osciller le lecteur entre admiration et frémissement.

Trois femmes puissantes, c’est ce que sont ces trois femmes isolées, fragiles, vouées à la solitude, à la douleur de l’exil, mal aimées et coupables de le savoir. La force qu’elles vont puiser dans les profondeurs du malheur, au moment où elles se trouvent démunies comme elles ne se souviennent pas l’avoir déjà été, va les transporter et les entraîner avec une énergie jusqu’alors inconnue d’elles. Un démon est assis sur le ventre de ces trois femmes et elles n’auront de cesse de l’en déloger.

La première de ces trois femmes puissantes, c’est Norah, une avocate de trente-huit ans qui, sur l’injonction de son père qu’elle n’a pas revu depuis vingt ans, quitte sa vie parisienne pour rejoindre Dakar, afin de résoudre une affaire cruciale dont elle ignore tout. Dès qu’elle s’est approchée de la maison, Norah a ressenti la présence de son père avant même de le voir et un étrange malaise l’a saisie à la vue de « cet homme irradiant et déchu dont un monstrueux coup de masse sur le crâne semblait avoir ravalé les proportions harmonieuses (qu’elle) se rappelait à celles d’un gros homme sans cou, aux jambes lourdes et brèves. » Les retrouvailles avec ce père tyrannique, gênées et gauches, font aussitôt regretter à Norah d’avoir abandonné sa fille, Lucie, avec son compagnon et sa propre fille, à Paris. Inquiète, en colère contre ce vieux père muet au vague relent de moisi, elle s’abandonne au désespoir et à la culpabilité : « Elle n’arrivait plus aujourd’hui à reconnaître l’amour sous la déception, elle n’avait plus l’espoir d’une vie de famille ordonnée, sobre, harmonieuse. Elle avait ouvert sa porte et le mal était entré, souriant et doux et obstiné. (…) après des années d’austère édification d’une existence honorable, elle avait ouvert sa porte à l’anéantissement de cette existence. Honte à elle. (…). Rien ne lui semblait exprimable ni compréhensible dans l’erreur qu’elle avait commise – cette faute, ce crime à l’encontre de ses propres efforts. » Et derrière l’écoulement des mots, peu à peu, les non-dits se profilent et Norah avance. Elle marche avec joie dans les rues familières, décidée à faire ce qu’il faut, d’une manière presque déraisonnable mais enfin apaisée. Le récit s’achève sur la possibilité d’une réconciliation entre le père et la fille, perchés tous deux parmi les branches défleuries du flamboyant.

La deuxième femme puissante, Fanta, est vue à travers les yeux de son mari, peut-être parce qu’elle n’a d’existence que par lui, jeune femme aux espoirs déçus, solitaire dans cette maison froide et lugubre qu’elle déteste, ne veillant plus désormais que sur son fils. Femme meurtrie, à jamais étrangère dans ce pays où son mari l’a conduite avec de vaines promesses, elle se mure dans un silence assourdissant. Après une dispute particulièrement violente avec sa femme, Rudy se rend à son travail, malheureux, écoeuré par les propos ahurissants qu’il vient de tenir à sa femme adorée, Fanta. Confiné dans l’habitacle de sa vieille voiture, il s’interroge sur ce qu’il est devenu depuis son retour forcé en France et sur son amour pour Fanta : « Oui, vraiment, qu’avait-il fait de lui-même pour peser maintenant de tout cet amour inemployé, importun sur une femme qu’il avait peu à peu lassée par son incompétence, à un âge, la quarantaine, où semblables défauts (une certaine inaptitude au travail prolongé, une tendance à la chimère et à croire réel ce qui n’était que projets fumeux) ne peuvent plus espérer susciter indulgence ou compréhension ? »

En quelques heures, en proie à un profond découragement et un terrible abattement, Rudy décide de changer sa vie, devenue cruellement absurde entre une femme qui le méprise silencieusement, un fils qu’il terrifie et une mère égoïste et folle. Sur le chemin de cette transformation, Fanta l’accompagne, présence terrible et forte, magnifique buse virulente et énigmatique qui pourchasse Rudy dans ses pensées les plus sombres, le poussant à agir, à changer leurs trois destinées afin qu’elle redevienne une femme d’intention et de volonté. Fanta, femme puissante et miséricordieuse.

La troisième de ces femmes puissantes et sans conteste la plus émouvante, c’est Khady Demba. Après trois années de mariage avec un homme doux et gentil qui jamais n’avait protesté contre la présence envahissante dans leur vie de cette grossesse qui ne venait pas, Khady se retrouve veuve. Méprisée par sa belle-famille, tolérée comme un bon chien travailleur par ses deux belles-sœurs, cette triste Cendrillon se terre dans la cour où « elle se rencognait si bien, ne laissant dépasser de sa mince silhouette accroupie dans son pagne, resserrée sur elle-même, que ses doigts rapides et, de son visage baissé, les hauts méplats de ses joues, qu’on cessait vite de lui prêter attention, qu’on l’oubliait, comme si ce bloc de silence et de désaffection ne valait plus l’effort d’une apostrophe, d’un quolibet. » Elle se réfugie dans ses rêveries, se laissant doucement bercer et envelopper dans des voiles brumeux. Cependant, il lui arrive de se sentir fière d’être Khady Demba, même enfermée dans cette cour, méprisée et insultée, elle garde ce sentiment d’être une personne unique : « A présent encore c’était quelque chose dont elle ne doutait pas – qu’elle était indivisible et précieuse, et qu’elle ne pouvait être qu’elle-même. »

Un jour, on la chasse, la confie à un homme qu’elle ne connaît pas et qui doit la conduire dans un lointain pays chez une vague cousine qui se ne se nomme pas par hasard Fanta… Assise dans une embarcation de fortune qui manifestement n’arrivera jamais à destination vu son état de vétusté, Khady Demba reprend possession d’elle-même et rejoint le rivage. Blessée, avec comme seul compagnon le jeune Lamine, elle tente de quitter clandestinement l’Afrique, n’ayant pas d’autre choix que celui de rejoindre la cohorte de ceux qui doivent s’en aller. Khady, la femme la plus fragilisée et la plus violentée du roman, celle à laquelle son auteure voue une tendresse toute particulière, est la plus puissante des trois car elle garde, fichée en elle envers et contre tout, la ferme assurance de ce qu’elle est : « C’est moi, Khady Demba, songeait-elle encore à l’instant où son crâne heurta le sol et où, les yeux grands ouverts, elle voyait planer lentement par-dessus le grillage un oiseau aux longues ailes grises – c’est moi, Khady Demba, songea-t-elle dans l’éblouissement de cette révélation, sachant qu’elle était cet oiseau et que l’oiseau le savait. »

Alors, oui, ce roman est puissant. Une fois encore, et même plus que dans ces précédents romans, Marie NDiaye déploie, sur le velouté de son écriture, des puissances imaginatives et des profondeurs introspectives remarquables. Le surgissement de l’étrangeté, même s’il surprend moins au fil des livres car son caractère est moins ostensiblement marqué, opacifie davantage la narration, ouvrant des béances et des déchirures complexes sur un monde archaïque, violent et toxique, lieu des blessures originelles. Le rythme est juste, simple et livre la vision nue d’une humanité toujours en souffrance.

https://www.larevuedesressources.org/marie-ndiaye-une-femme-puissante,1388.html
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Lieve familie

Fanny, achttien jaar, wil hartstochtelijk door haar 'lieve familie' geaccepteerd worden. Maar iets in haar uiterlijk, het gevolg van de verbintenis tussen haar moeder en een vreemde vader, stoot de familie af. Ze onderneemt een reis om tante Leda te gaan zoeken: die zou het altijd voor haar moeder opgenomen hebben in de familie. Tijdens die reis ontmoet ze veel mensen.
Tegelijkertijd krijgt de lezer een zeer negatief beeld van Frankrijk voorgeschoteld: zelfs het land is somber en druipend van de regen. Het lukt Fanny niet om geaccepteerd te worden en moedeloos besluit ze dat het aan haarzelf moet liggen.

De tijd van het jaar

Herman, een zelfingenomen Parijse leraar, brengt al tien jaar lang de zomervakantie door op het Franse platteland. De opwelling om dit keer de terugreis naar Parijs enkele dagen uit te stellen heeft grote gevolgen, want vlak voor het vertrek verdwijnen zijn vrouw en kind spoorloos. Dan slaat het weer abrupt om. De sfeer en de mensen in het dorp veranderen. Wanneer Herman aangifte doet, blijkt dat niemand zich druk maakt over de vermissing. Sterker nog, zulke verdwijningen schijnen wel vaker voor te komen na afloop van het zomerseizoen. Herman weigert zich te schikken in dit bizarre lot en doet opzienbarende ontdekkingen.

Rosie Carpe

Vermoeid en plakkerig staat Rosie op het overvolle vliegveld van Pointe-à-Pitre. Aan haar hand heeft ze een angstig jongetje, haar zoontje Titi. Ze wacht. Ze heeft haar leven achter zich gelaten, ver weg in Frankrijk, en wacht op een nieuw bestaan, hier en nu in het tropische paradijs Guadeloupe.

Drie sterke vrouwen

Drie verhalen, drie vrouwen: Norah, Fanta en Khady Demba. Norah moet van haar vader naar Senegal komen om haar broer te verdedigen voor de rechtbank. Fanta volgt haar blanke man naar Frankrijk, waar hun huwelijk zware averij oploopt. En Khady Demba, een jonge weduwe, wordt op weg gestuurd naar Europa.

Ladivine

Clarisse houdt al jaren iets verborgen voor haar man en dochter: ze heet geen Clarisse maar Malinka. Ook gaat ze al jaren in het diepste geheim op bezoek bij haar moeder Ladivine, een arme schoonmaakster. Deze geheimen kosten Clarisse haar huwelijk. Na vijfentwintig jaar heeft haar man Richard genoeg van zijn vrouw, die hij nooit echt heeft leren kennen. Hun dochter – ook Ladivine geheten – kiest de kant van haar vader. En dan neemt het leven een onverwachte wending. In een tijd van vragen en verdriet vindt de jonge Ladivine steun bij een vreemde bruine hond die haar voortdurend aanstaart.

https://www.canvas.be/langzullenwelezen/marie-ndiaye ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Marie NDiaye Marie NDiaye (Frankrijk, 1967) is de dochter van een Franse moeder en een Senegalese vader. Ze debuteerde op zestienjarige leeftijd met De jonge Z. Bij De Geus verschenen Lieve familie, Heksenschool, De tijd van het jaar, Rosie Carpe en Drie sterke vrouwen. Voor Rosie Carpe kreeg NDiaye in 2001 de prix Femina. Met Drie sterke vrouwen won ze in 2009 de prestigieuze prix Goncourt en in 2011 de Europese Literatuurprijs. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 'De zijlijn bevalt me goed' 18 december 2010, 0:00 Opeens staat ze er. De frêle gestalte van Marie Ndiaye lijkt uit het niets te zijn opgedoken en licht bijna op in de chique lobby van het Berlijnse hotel waar we hebben afgesproken. Niets verraadt de 43 jaar die ze telt, of het moet de ietwat gelaten houding zijn die ze, sinds haar debuut alweer 25 jaar geleden, heeft leren aannemen tegenover journalisten. Ze glimlacht, haar stem is vriendelijk en zacht, maar ook beslist, als van iemand die geen tegenspraak duldt. Lastig vindt ze het, praten over de roman die ruim een jaar geleden werd bekroond met de Prix Goncourt, Trois femmes puissantes, onlangs vertaald: Drie sterke vrouwen. Ze is bezig met nieuw werk, dat zich voor een groot deel afspeelt in de stad waar ze sinds drie jaar woont, Berlijn. In Frankrijk, waar ze hoog wordt gewaardeerd zowel door de pers als door het grote publiek, is Ndiaye aangevallen vanwege de verklaring die ze gaf voor haar vertrek, dat niet toevallig samenviel met het aan de macht komen van de president Nicolas Sarkozy. 'Monsterlijk', vond ze het Frankrijk van Sarkozy en de sfeer van 'vulgariteiten en verklikken' die er volgens haar heerste. Marie Nidaye heeft zich altijd verre gehouden van het debat in de Parijse literaire kringen. Ze woonde in de provincie, die voor de meeste Parijzenaars gelijkstaat aan het buitengebied waar je af en toe op vakantie gaat. In Duitsland hebben Marie Ndiaye en haar gezin (zij en haar echtgenoot hebben drie kinderen in de leeftijd van 13 tot 19 jaar) zonder aarzeling voor de hoofdstad gekozen. 'Ja, dit is de hoofdstad, maar als Française sta ik toch een beetje buiten het echte leven. De opwinding over het mislukken van de multiculturele samenleving gaat langs me heen. Ik heb geen idee of hier de afgelopen jaren dingen zijn veranderd. Dat komt door de taal. Ik ben Duits aan het leren, maar ik spreek het nog heel slecht. De positie van buitenstaander bevalt me goed. Het is de ideale positie voor een schrijver.' Haar donkere huidskleur en de Senegalese achternaam die ze meekreeg van haar vader (die zijn gezin verliet toen Marie één jaar was en hij terugkeerde naar Afrika) hebben haar nooit het gevoel gegeven 'anders' te zijn. 'Ja, ik voelde me anders dan andere kinderen, maar dat lag meer aan mijn eigen fantasie dan aan hoe het werkelijk was. Ik was er trots op, het was niets ingewikkelds of moeilijks. En nog altijd vind ik het prettig om een plek aan de zijlijn te kiezen. 'Ik heb geen kantoorbaan, ik werk thuis. Maar het leven van andere mensen interesseert me enorm. Ik schrijf graag zo concreet mogelijk, daarom vind ik realityshows ook zo interessant, om te zien hoe mensen leven. Ik lees ook graag faits divers, gemengde berichten en verslagen van rechtszaken.' Inderdaad zijn het doorgaans 'gewone' mensen die Marie Ndiayes oeuvre bevolken: een kamermeisje in een banlieue, een Frans gezin in een provinciestadje, een hardwerkende advocate. In die schijnbaar alledaagse realiteit komt het magische, het fantastische op veelal verontrustende wijze inbreuk maken: een jongetje wordt door zijn ouders verkocht aan een rijke dame, heksendochters veranderen in vogels, een moeder wordt jonger dan haar dochter. 'In Trois femmes puissantes zit minder van dat bovennatuurlijke dan in mijn vorige boeken. De taal is ook wat eenvoudiger en het verhaal zit dichter op de realiteit. Het is mijn meest optimistische boek tot nu toe. Met alle hoofdpersonen loopt het goed af, al sterft één van hen op het laatst. Toch vind ik ook dat een tamelijk vrolijk einde.' Het is ook het eerste boek waarin Ndiaye een link legt met het geboorteland van haar vader, Senegal. De roman bestaat uit drie delen waarin steeds een ander verhaal wordt verteld, met andere hoofdpersonen. Door terugkerende motieven en een overkoepelend thema vormen de drie delen een eenheid. In het eerste deel gaat de op orde en regelmaat gestelde Norah op bezoek bij haar autoritaire vader in Senegal. Het tweede deel verhaalt over de Fransman Rudy Descas, die zijn Senegalese vrouw met mooie beloften naar Frankrijk heeft meegenomen, maar nu inziet dat hij op alle fronten heeft gefaald. In het laatste deel maken we kennis met Khady Demba, een jonge Afrikaanse die probeert naar Europa te komen. In de Franse pers lag de nadruk vooral op de politieke kant van de roman. 'Ik denk dat de meeste critici in Frankrijk zich hebben geconcentreerd op dat laatste deel, over immigratie. Maar voor mij stelt Trois femmes puissantes vooral sociale kwesties aan de orde, het is meer een sociale roman. Het gaat over ballingschap, in al zijn betekenissen. 'Ook Rudy Descas, die thuis is in zijn land, voelt zich buitengesloten. Maar ik ben geen geëngageerde schrijver die zijn punt wil maken. Ik bedenk vooraf nooit wat voor soort boek ik wil schrijven, maar ik ga gewoon aan het werk en uiteindelijk is er een resultaat, dat je op duizend manieren kunt interpreteren.' Voor die verschillende interpretaties doet de schrijfster de lezer aan het eind van elk deel een kleine handreiking. Onder het kopje 'contrapunt' staan korte, dromerige teksten, die de hoofdpersonen in een ander licht zetten. Zo neemt Norah plaats in de bloeiende flamboyant, de tropische boom waar haar vader altijd de nacht doorbrengt. Dit geeft Trois femmes puissantes alsnog iets vervreemdends, alsof de realiteit opeens even overhelt, kantelt. Ook de vele vogels die in de zinnen opduiken, hebben weinig realistisch, zoals in het deel waarin de vader een grote, licht verontrustende vogel is. 'Ik houd ervan om vogels als beeld te gebruiken. Over het algemeen worden ze gezien als symbool voor vrijheid en schoonheid. Maar net als in The Birds, de film van Hitchcock, hebben vogels ook een verontrustende kant. Op dezelfde manier kunnen sommige kleuren iets ambivalents hebben. Zoals groen, dat voor fijne begrippen als de natuur of de lente staat, maar ook een ziekelijke, morbide kleur kan zijn. Die tweeslachtigheid vind ik interessant en daarmee is het magische ook in dit boek aanwezig. Ook in de setting. Maar ik weet weinig van Senegal. Mijn Afrika is eerder gedroomd dan echt.' Marie Ndiaye: Drie sterke vrouwen. Uit het Frans vertaald door Jeanne Holierhoek. De Geus; 385 pagina's; € 19,90. ISBN 978 90 4451 677 7. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/de-zijlijn-bevalt-me-goed~badfc3e9/ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Het leven zit vol valkuilen, vindt Ndiaye De boeken van de winnares van de Prix Goncourt Marie Ndiaye gaan vaak over anders zijn. Racisme en discriminatie hebben haar altijd beziggehouden. Margot Dijkgraaf 3 november 2009 De Prix Goncourt, Frankrijks belangrijkste literaire prijs, is gisteren toegekend aan de in Berlijn wonende Frans-Senegalese Marie Ndiaye (42) voor haar roman Trois femmes puissantes (‘Drie machtige vrouwen’). Ndiaye is een teruggetrokken vrouw, die zich nooit in het Parijse wereldje vertoont, wars is van loftuitingen en verlegen wordt van eerbetoon. Trois femmes puissantes is een schitterende, krachtige roman, geschreven in het heldere, geciseleerde taalgebruik dat Ndiaye’s werk kenmerkt. Vele vertalers zullen er een harde dobber aan krijgen. Haar zinnen zijn lang, ritmisch, melodieus. Ze laat drie Senegalese vrouwen aan het woord, direct en in één geval indirect, die allen te maken krijgen met het kwaad, met leugens, bedrog en vernedering. De eerste is een advocate in Parijs die door haar vader naar Dakar wordt geroepen en ontdekt dat deze man, die zijn kinderen terroriseerde, het leven van haar broer heeft verwoest. De tweede is met haar man naar Frankrijk verhuisd zonder zijn geschonden verleden te kennen. De derde vrouw, na de dood van haar man verstoten door diens familie, behoort tot de kansloze vluchtelingen. Machtig zijn deze vrouwen niet, wel sterk, op het onverwoestbare af. Marie Ndiaye heeft in haar werk geëxperimenteerd met taal en onderwerp en liet in Comédie classique de hele roman uit één lange zin bestaan. Absurdisme en sprookjes lopen vaak door elkaar heen, het mysterie is sterker dan de ratio, waardoor de schrijfster benadrukt hoe onzeker en vol valkuilen het menselijk bestaan is. In romans als Lieve familie en De tijd van het jaar stelt Ndiaye het ‘anders zijn’ aan de orde. Hoe geaccepteerd te worden als je huid een andere kleur heeft en er niet ‘bij’ hoort? Hoe te reageren op vernedering en buitengesloten worden? Racisme en discriminatie hebben haar altijd beziggehouden – hoe versluierd ook. In 2001 kreeg Ndiaye de prix Femina voor haar zesde roman, Rosie Carpe, een boosaardig sprookje over misbruik en verlies, over ontaarde ouders en eenzaamheid, over naïviteit en doortraptheid. In 1999 publiceerde ze haar eerste toneelstuk, Hilda, een hilarisch en absurdistisch stuk dat doet denken aan Beckett en Ionesco. Net zo min als in haar toneel laat Ndiaye in haar romans een persoonlijke, autobiografische noot doorklinken. Pijn en onderhuids geweld, dat vind je wel in een groot deel van haar oeuvre. Haar personages manifesteren zich via woorden, zoals ze zijn, zonder opsmuk. Geweld of wreedheid kan schuilen in een overdaad aan ‘délicatesse’, in een vreemde kalmte, een kleine ontregeling van gewoonten, in ironie. Ze maakt het de lezer daarmee moeilijk zich met de personages te identificeren, en dat is precies de bedoeling. Ndiaye is, samen met haar oudere broer, opgevoed door haar Franse moeder. Haar vader, afkomstig uit Senegal, verliet het gezin toen zij een jaar was. Ze groeide op in de buitenwijken onder Parijs, maar woonde lange tijd, met haar man, schrijver Jean-Yves Cendrey, en hun kinderen, in een dorpje in Normandië. Veel van haar werk speelt zich af op het platteland. Sinds een paar jaar woont het gezin in Berlijn. Heerlijk anoniem. Aan de Prix Goncourt is een bedrag van 10 euro verbonden. De Prix Renaudot ging naar Frédéric Beigbeder voor Un roman français. De Prix Renaudot voor pockets was voor de in Tunesië geboren Hubert Haddad voor Palestine. Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 3 november 2009  https://www.nrc.nl/nieuws/2009/11/03/het-leven-zit-vol-valkuilen-vindt-ndiaye-11806615-a1066432 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------  De vrouwen zijn onverslaanbaar Mari Ndiaye is de Toni Morrison van Frankrijk. Haar nieuwe roman gaat over onverwoestbare vrouwen. Hopelijk krijgt zij dé literaire prijs van Frankrijk. Margot Dijkgraaf 30 oktober 2009 Mari Ndiaye, samen met Jean-Phil. Toussaint en Laurent Mauvignier genomineerd Foto AFP L'écrivain Marie Ndiaye pose le 21 février 2003, à la Comédie française de Paris. L'auteure, née en 1967, à Pithiviers, voit son livre "Papa doit manger" adapté à la Comédie-Française à partir du 22 février 2003. La Comédie Française n'avait pas créé de texte d'auteur vivant salle Richelieu depuis vingt ans : on peut donc parler d'événement pour l'entrée au répertoire et la mise en scène de "Papa doit manger". AFP Weinig rumoer, dit jaar, in de aanloop naar de Prix Goncourt, die aanstaande maandag, 2 november, om 12.45 uur, in het bekende restaurant Drouot in Parijs zal worden toegekend. Vorig jaar vielen er al veranderingen waar te nemen: er schoven nieuwe juryleden aan tafel, er werd onder het energieke voorzitterschap van Françoise Chandernagor een einde gemaakt aan het jurylidmaatschap voor het leven; handjeklap, ruilhandel en dwingende telefoontjes van machtige uitgevers waren minder evident. De prijs ging – teken aan de wand – naar een kleine, nooit eerder bekroonde uitgeverij (P.O.L.), en bovendien naar een complete outsider in het Parijse literaire wereldje, de Frans-Afghaanse auteur en cineast Atiq Rahimi. Wie het lijstje van de laatste nominaties voor dit jaar doorneemt ziet dat er maar een van de machtigste uitgeverijen vertegenwoordigd is (Gallimard); een middelgrote uitgeverij die zelden in de prijzen valt (J.C.Lattès); en een kleine, onafhankelijke uitgeverij met een eigenzinnig signatuur (Les editions de Minuit). De laatstgenoemde gooit kwalitatief gezien hoge ogen. Bij deze uitgeverij verscheen het derde deel van Jean-Philippe Toussaints trilogie over liefde, reizen en de interactie van tijd en plaats. Ook diens La verité sur Marie refereert aan Japan, China en Parijs, en zit vol ondoorgrondelijke ontmoetingen en verhalen met mysterieuze en onverwachte wendingen. Toussaints wereld en zijn mensbeeld zijn, sinds zijn debuutroman De badkamer uit 1985, vreemd, onlogisch en ongrijpbaar gebleven en toch – of juist daarom – intrigeren ze. Geen psychologie maar geografie, geen analyse maar feitelijke beschrijving. Geen tastbare vrouw, geen Marie van vlees en bloed, maar een grillige, aanbeden fee, icoon in de modewereld. De tweede Minuit-auteur die goede kansen heeft de Goncourt in de wacht te slepen is Laurent Mauvignier, van wie eerder bijvoorbeeld In de menigte in het Nederlands is verschenen, een roman over het drama in het Brusselse Heizelstadion in 1985. Zijn zevende roman Des hommes gaat over de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog en de gevolgen daarvan voor het leven van ooit veelbelovende jongemannen – tot op de dag van vandaag een gevoelig literair onderwerp. In de roman is een verjaardagscadeau de inleiding tot een crisis waarbij eindelijk een decennialange stilte wordt doorbroken. Wat hebben die mannen nu eigenlijk meegemaakt in die oorlog waar ze als jongens heen werden gestuurd? Waarom die stilte na hun terugkeer? Hoe komt het dat ze tot armoede vervielen, agressief en eenzaam werden, verschoppelingen in de maatschappij? Eenzaamheid en stilte zijn ook pijlers van Trois femmes puissantes, de schitterende roman van de Frans-Senegalese schrijfster Marie Ndiaye (42), een voorlopig hoogtepunt in haar omvangrijke oeuvre van romans, essays en toneelstukken. Ndiaye bevindt zich te midden van de genomineerden op eenzame hoogte. Haar taal is onnavolgbaar, ritmisch en klankrijk, haar zinnen melodieus, lang en doorwrocht. In haar scherpe dialogen blijft het wezenlijke vaak ongezegd, zodat je actief aan het werk wordt gezet. Ndiaye speelt met de lezer, ze weet precies wat hij wil, maar zet hem op het verkeerde been, en is in staat subtiel het proces van identificatie te verstoren. Hoe kan een schrijver wreedheid en onrecht in woorden vangen zonder journalistieke middelen, lijkt steeds de vraag te zijn die Marie Ndiaye zich stelt. In Lieve Familie beschreef ze hoe genadeloos een zwart schaap van de familie buitengesloten kan worden. Rosie Carpe (Prix Femina 2001) was het relaas van een zwarte vrouw die terugkeert naar haar geboorteland Guadeloupe zonder daar veel gelukkiger te worden; Hilda een toneelstuk over een dienstmeisje dat door haar werkgeefster wordt uitgebuit. Bij Ndiaye blijft veel onderhuids, duister, onbenoemd. Vaak introduceert zij magische elementen – gedaantewisselingen, verdwijningen – waardoor het ongrijpbare in haar werk wordt benadrukt. Trois femmes puissantes verenigt drie verhalen over het leven van drie Senegalese vrouwen, die allen te maken krijgen met het kwaad, met leugens, bedrog en vernedering. De eerste is een advocate in Parijs die door haar vader naar Dakar wordt geroepen en ontdekt dat deze man, die zijn kinderen terroriseerde, het leven van haar broer heeft verwoest. De tweede vrouw is met haar man van Dakar naar Frankrijk verhuisd zonder dat ze weet heeft van zijn geschonden verleden en hun tot mislukken gedoemde huwelijk. De derde Senegalese vrouw, na de dood van haar man verstoten door diens familie, behoort tot de kansloze vluchtelingen. Machtig zijn deze vrouwen in de letterlijke zin des woords dus niet. Integendeel. Hun macht ligt in hun innerlijke kracht. Zij zijn sterk, onverwoestbaar, twijfelen niet aan wie zij zijn, ook al bevinden ze zich in de grootst mogelijke, uitzichtloze misère. Terwijl Toni Morrison slavernij, rechteloosheid, uitsluiting en racisme breed romanesk, ‘op zijn Amerikaans’ uitwerkt, zoekt Ndiaye het ‘op zijn Frans’ in de miniatuur, in de suggestie, in de registers van de taal. Hoewel hun stijl mijlenver uiteen ligt, is hun thematiek verwant. Zoals Morrison in bijvoorbeeld Een daad van barmhartigheid vrouwenlevens optekent, schetst Ndiaye ze in Trois femmes puissantes. Bij de eerste zijn die vrouwen onderling verbonden door het verhaal, bij de tweede is de rode draad van symbolische en magische aard, zoals in de verschijningen van diverse vogels, symbool van dreiging en onrecht. Morrisons vrouwen kunnen als individu niet overleven, zoals ze zei in een interview met deze krant (CS, 14.05.04). Ndiaye geeft haar vrouwen een harde kern, een onaantastbaar besef van uniek mens-zijn, dat hen overeind houdt, ook, bij verdriet, in mensonterende situaties. Als de jury werkelijk de roman wil bekronen die ruimschoots boven de andere uitsteekt, dan geeft zij Marie Ndiaye maandag de Prix Goncourt. Marie Ndiaye: Trois femmes puissantes. Gallimard, 316 blz. € 19,- https://www.nrc.nl/nieuws/2009/10/30/de-vrouwen-zijn-onverslaanbaar-11804844-a803741 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Stéphane Mallarmé

Au seul souci de voyager …

Stéphane Mallarmé

Au seul souci de voyager
Outre une Inde splendide et trouble
– Ce salut soit le messager
Du temps, cap que ta poupe double

Comme sur quelque vergue bas
Plongeante avec la caravelle
Ecumait toujours en ébats
Un oiseau d’annonce nouvelle
Qui criait monotonement
Sans que la barre ne varie
Un inutile gisement
Nuit, désespoir et pierrerie

Par son chant reflété jusqu’au
Sourire du pâle Vasco.

Stéphane Mallarmé

This last poem, “Au seul souci de voyager” (To life’s sole goal of sailing onwards) was written to celebrate the 400th anniversary of da Gama’s voyage to India, but Mallarmé also saw, in the great explorer’s persistence in sailing into the unknown against all odds, an image of his own unwavering pursuit of the ideal world, despite disappointments and setbacks.

This acceptance of the “souci de voyager” (goal of the traveler) as a substitute for the more ambitious “souci d’arriver” (goal of arrival) can also be perceived in what is no doubt the most original and hermetic of all Mallarmé’s works, Un coup de dés jamais n’abolira le hasard.

https://www.poetryfoundation.org/poets/stephane-mallarme

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 au seul souci de voyager = omwille van het reizen
la vergue = de ra
la barre = de helmstok
un gisement = de ligging (vd kust)


---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
https://academic.oup.com/fs/article-abstract/XX/2/139/526319?redirectedFrom=PDF

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
manuscript:
http://bljd.sorbonne.fr/ark:/naan/a011429863483ip9SqV
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Stephane Mallarme, the symbolist poet whose works impacted the radical art movements such as Futurism, Dadaism, Surrealism, etc., wrote an elegy to Vasco de Gama to celebrate the four-hundredth anniversary of his voyage to India in “Au seul souci de voyager” (“To life’s sole goal of sailing onwards”), highlighting the soul’s need to march on despite struggles and disappointments, ignoring (or celebrating) the age of colonialism ushered in by the discoveries of De Gama:

“For the sake of travelling
Beyond a splendid and dim India
Let this salutation be the messenger
Of time, cape that your prow doubles

As on some low yardarm
Plunging with the caravel
Foaming always in ecstasy
A bird makes a new announcement
Crying monotonously
Without the wheel changing
A useless field
Night, despair, and jewels

By its song reflected in
The smile of the pale Vasco.”

https://scroll.in/article/915168/a-brief-journey-through-india-as-seen-by-the-french-poetic-imagination-of-the-19th-century
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.encyclopedia.com/people/literature-and-arts/french-literature-biographies/stephane-mallarme
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Malika Mokeddem

Algerije als land van herkomst Schrijvers in de verdrukking Als we binnen de literatuur op zoek gaan naar het thema ‘het land van herkomst’ moeten we het vooral zoeken binnen de allochtonenliteratuur; immigranten die in het land waar ze zich nieuw gevestigd hebben gaan schrijven over hun geboorteland. Binnen de Franse literatuur komen we in dit kader de Maghrebliteratuur tegen. Het gaat hier om Franstalige boeken geschreven door auteurs afkomstig uit één van de drie Noord-Afrikaanse landen: Marokko, Algerije en Tunesië, die zich veelal in Frankrijk gevestigd hebben. Het hoofdthema in deze werken is ‘het land van herkomst’. Na een kort overzicht van de Maghrebliteratuur zal ik me richten op Algerije als land van herkomst en deze thematiek bespreken aan de hand van de zeer actuele roman Des rêves et des assassins (Dromen en moordenaars) van de Algerijnse schrijfster Malika Mokeddem. Yvonne Mekaoui
De Maghreb, geschiedenis en literatuur Tunesië en Marokko stonden respectievelijk sinds 1881 en 1912 onder Frans protectoraat en verkregen beiden hun onafhankelijkheid in 1956. Algerije was gedurende 124 jaar een Franse kolonie en werd na een bloedige oorlog die acht jaar duurde in 1962 onafhankelijk. Deze landen hebben naast een Arabischtalige literatuur, ten gevolge van de Franse overheersing een Franstalige literatuur ontwikkeld. Naast de pied-noir literatuur (kolonisten en hun kinderen, die na de onafhankelijkheid terug moesten naar Frankrijk) en de joodse literatuur (vooral in Tunesië) bestaat de grootste groep uit de authentieke Maghreb schrijvers: dit zijn de autochtone auteurs met een Maghrebijnse identiteit.
Algerije Elk van de drie Maghreblanden heeft, ondanks de vele onderlinge overeenkomsten, zeker ook een geheel eigen karakter en een eigen historische en culturele achtergrond. Gezien de specifieke omstandigheden van Algerije heeft dit land verreweg de meeste auteurs voortgebracht en speelt het als ‘het land van herkomst’ een aparte en voor dit themanummer interessante rol. Daarom heb ik gekozen me te concentreren op de Algerijnse literatuur. De geheel verschillende loop van de geschiedenis in dit land is bepalend voor de thematiek van het door Algerijnse auteurs voortgebrachte werk. Algerije is het langst en het diepst gebukt gegaan onder de Franse overheersing. Terwijl Marokko en Tunesië hun cultureel erfgoed en hun persoonlijkheid mochten behouden, en zonder strijd onafhankelijk werden verklaard, hadden de Algerijnen te lijden onder een door de kolonisten opgelegde politiek van complete assimilatie en zogenaamde ‘verfransing’ met als doel de nationale identiteit uit te wissen en er de Franse ervoor in de plaats te zetten. De lange en wrede onafhankelijkheidsoorlog liet diepe littekens achter. Vervolgens krijgen we naar aanleiding van de militaire staatsgreep in 1965 te maken met een grote emigratiegolf met name van schrijvers, kunstenaars en intellectuelen. Deze vlucht uit het geboorteland duurt nog steeds voort doordat schrijvers niet meer mogen ‘spreken’ en bedreigd worden met aanslagen en terreur door het fundamentalistische FIS (Front Islamique du Salut). De meeste schrijvers vestigen zich, hoe tegenstrijdig ook, in Frankrijk: het land van ontvangst - het land van de voormalige vijand en onderdrukker- wordt nog altijd gezien als het land vol vrijheid en nieuwe mogelijkheden.
Schrijvers in de verdrukking De Algerijnse schrijvers zijn gaan schrijven vanuit de positie van ver-
[p. 12]
drukten: eerst werden ze als gekoloniseerde Algerijnen onderdrukt door het machtige Frankrijk, en vervolgens, na de onafhankelijkheid, werden ze onderdrukt door de nietsontziende censuur van hun eigen volk; ze zijn verdrukt op twee niveaus. Hier kies ik expliciet voor de term ‘verdrukte’ en niet voor ‘onderdrukte’ omdat de schrijvers uiteindelijk niet monddood zijn gemaakt, integendeel; hun schrijven en leven werden erg bemoeilijkt maar dat inspireerde hen juist te schrijven. Ze lieten zich niet passief en geheel onderdrukken, ze zijn er niet ‘onder gedrukt’, slechts verdrukt, hetgeen onomkoombaar was, ze bleven trots overeind staan en veroverden hoe dan ook een recht op bestaan en een recht zich te uiten, ook al gebeurt dit vanuit een ander dan hun geboorteland. Kenmerkend in de eerste plaats is dat de Algerijnse schrijver zich in het bijzonder op een kruising bevindt van niet alleen twee culturen, maar nauw daarmee samenhangend ook die van twee talen; hetgeen symbool staat voor de thematiek rond de vervreemding, het verlies van identiteit en tegelijkertijd die van interculturaliteit. Gedurende de lange periode van Franse overheersing, waarin het Frans de officiële taal was, is er vrijwel alleen sprake geweest van een Franstalige literatuur. Er werd Frans onderwezen aan de ‘inboorlingen’ die gedwongen werden zich helemaal aan te passen aan de Franse cultuur. De taal van de ander, ‘l'Autre’ werd dus gebruikt om te schrijven over het (eigen) land van herkomst. Dit gebruik van de taal van de veroveraar, de vijand, en de onderdrukker bracht gevoelens van schuld en frustratie met zich mee en veel schrijvers worstelden daar aanvankelijk mee. Pas rond 1950 werden zij zich bewust van de voordelen die de Franse taal hen kon bieden: ze konden hun boeken in Frankrijk publiceren en zo hun lezerspubliek aanzienlijk vergroten. Maar minstens zo belangrijk is dat de Algerijnse auteurs op hun beurt de Fransen hebben overwonnen door de taal van de overheersers te veroveren, te leren beheersen, en uiteindelijk te beteugelen en naar hun eigen hand te zetten. De echte revolutie voor een schrijver is dan ook die van de taal. Het gaat om het vernieuwen en de kwaliteit van hun taalgebruik. Hiervoor dient men buiten het strenge en benauwende nationale kader te gaan. Het gebruik van de Franse taal leende zich hier uitstekend voor. Door in het Frans te schrijven konden de auteurs zich bevrijden van hun eigen cultuur en alle daarbij behorende taboes: ze konden zich vrij uiten en zeggen wat ze in hun moedertaal nooit hadden gekund. Zo hoefden ze hun eigen ouders en hun herkomst niet te verloochenen. Bovendien was de vreemde taal ‘verleidelijk en voluptueus als de Europese vrouw’ (Khatibi). Uiteindelijk werd gesteld dat de Franse taal het enige positieve was dat de kolonisatie had opgeleverd. Zo is de ‘verfransing’ van Algerije niet alleen maar passief ondergaan. Zij bleek uiteindelijk als bron van inspiratie ervaren te worden. Op de tweede plaats wordt de Algerijnse (ook de gehele Maghreb) literatuur gekenmerkt door zowel haar thematiek als haar schrijfstijl. De meest voorkomende thema's in de vaak autobiografische romans over kinder- en jeugdjaren in het geboorteland zijn de onafhankelijkheidsoorlog, revolutie, dekolonisatie, biculturaliteit als gevolg van de Franse overheersing, emigratie naar een sterk geïdealiseerd Frankrijk, verlies van de ‘wortels’ en van ‘moeder-aarde’ en de identiteitscrisis als gevolg van dit alles. ‘Wie ben ik? Wie zijn wij geworden?’ Uit de specifieke Maghrebijnse schrijfstijl spreekt vooral de nostalgie en de melancholie die men voor het geboorteland voelt. De teksten staan vol met uitdrukkingen, beeldspraken, metaforen, symboliek en zinspelingen uit het Arabisch en het Berbers. De stemmen van moeders en voorouders klinken als muziek in je oren. Ook beschikken de schrijvers over een gevoel voor oprechte en vaak scherpe humor. Vanuit Frankrijk houden ze zich vooral bezig met de actualiteiten in hun geboorteland; hun teksten zijn veelal kritisch van aard en politiek geëngageerd. De dynamiek waarmee zij schrijven uit zich echter niet alleen in politieke of sociale doelen maar zoals eerder genoemd ook in hun creativiteit en inventiviteit. Het zwaartepunt van hun werk is Algerije zelf en de Algerijnse (Maghrebijnse) cultuur: vanuit hun nieuwe vaderland wordt geschreven over het land van herkomst, het land waar ondanks alles hun hart naar uitgaat.
Vrouwenliteratuur, nogmaals vanuit de verdrukking Er zijn slechts weinig vrouwelijke auteurs die in het Arabisch schrijven; de meeste bedienen zich van het Frans. Doordat er sinds de onafhankelijkheid steeds meer meisjes naar school gingen, kwam er een hele generatie vrouwen die konden schrijven. In de hoofdzakelijk door mannen beheerste maatschappij wilden zij zich, als onderdrukten op hun beurt door de al eerder genoemde - zelf ook onderdrukte- Algerijnen, een respectabele plaats verwerven. Ze klommen in de pen om voor zichzelf en alle vrouwen uit hun cultuur op te komen. De Algerijnse Marie-Louise (Taos) Amrouche was de eerste vrouw die een boek publiceerde, dat was in 1947. In Tunesië en Marokko werden vanaf respectievelijk 1975 en 1982 romans van vrouwen gepubliceerd. Vrouwen hadden voorheen niet het
[p. 13]
recht om ‘ik’ te zeggen, om over zichzelf te praten of voor zichzelf op te komen. Het nemen van het woord, het hebben over jezelf is dus een ware revolutie te noemen. Ze schrijven in hun veelal autobiografische romans over sociale conflicten, relatieproblemen en hun intiemste aangelegenheden. Ook hier speelt de confrontatie met twee culturen, het biculturalisme en de identiteitscrisis een grote rol. Veel werken zijn gewijd aan zelfanalyse en zijn introvert (Nina Bouraoui: La voyeuse interdite). Door middel van schrijven willen de vrouwen zich bevrijden, emanciperen en zichzelf vinden. Ze beschrijven hun innerlijke pijn en hun lijden. Vrouwen eisen hun bestaansrecht op, ook in de literaire wereld.
Malika Mokeddem Malika Mokeddem is een Algerijnse schrijfster, geboren in 1949 en grootgebracht in een bedoeïenenfamilie in de woestijn. Ze werd opgevoed door de verhalen die haar grootmoeder, een dichteres in de mondelinge traditie, haar vertelde. Deze grootmoeder was het die de opvoeding van haar kleindochter op zich nam en haar scholing stimuleerde in een tijd dat meisjes nauwelijks naar school gingen: Malika Mokeddem was het enige meisje van de klas. Ze groeide op binnen een tolerante stroming van de Islam, desalniettemin ging ze gebukt onder het gewicht van normen, waarden en tradities. Als jong meisje werd ze al rebels en droomde van vrijheid. Ze ging als enig meisje dat de school afmaakte in 1962 in Oran studeren, waar het fundamentalisme gelijktijdig met de onafhankelijkheid opkwam, en waar ze opnieuw geconfronteerd werd met het conservatieve mannenbestaan in een omgeving waar ze dat niet verwachtte. Mokeddem, neurologe, leeft sinds haar vertrek uit Algerije in 1977 in ballingsschap in Montpellier waar ze haar eigen huisartsenpraktijk heeft. Een Algerijnse vrouw die modern en Frans is geworden, maar tegelijkertijd nauw verbonden en trouw is aan haar land van herkomst. Mokeddem is een fascinerend voorbeeld van de Algerijnse literatuur in ballingschap; ze is het in Algerije heersende religieus fanatisme ontgroeid, maar tegelijkertijd verknocht aan haar geboorteland. Zo houdt ze bijvoorbeeld alle berichten uit de media betreffende Algerije nauwkeurig bij. Typerend is dat ze in het Arabisch en in het Frans droomt, zich dan weer Frans en dan weer Algerijns voelt: ‘Je suis une mélange.’ Het leven in haar nieuwe vaderland bevalt haar goed, maar haar wortels liggen overzee. Schrijven is voor haar een must: ‘Frankrijk moet weten hoe het verder is gegaan met Algerije.’ Ook schrijft ze uit solidariteit met haar landgenoten, zoals de veelbelovende Tahar Djaout die in 1993 werd vermoord omdat hij schreef. Werken die op haar naam staan zijn Les hommes qui marchent uit 1990, Le Siècle des sauterelles uit 1992, l'Interdite uit 1993 en La nuit de la lézarde, uitgekomen in 1995. Haar vierde, aangrijpende, zeer gedurfde en grotendeels autobiografische roman Des rêves et des assassins uit 1995 gaat over Algerije en is een schreeuw om vrijheid. Op heldere en krachtige wijze wordt het verhaal van Kenza verteld. Deze jonge wilskrachtige studente levert een zwaar gevecht om te overleven in een land waar na de onafhankelijkheid de verhoudingen tussen mannen en vrouwen onveranderd zijn gebleven, waar intelligentie een misdaad is en waar intellectuelen en buitenlanders worden vermoord. Ze beschrijft op indringende wijze hoe het regime zelfs binnen gezinnen achterdocht zaait, en hoe groot de vrouwenhaat is die overal woedt; zelfs de kleine jongens krijgen het met de paplepel ingegeven, door hun (angstige) moeder notabene, en maken haar op straat uit voor hoer. Kenza is een banneling, eerst in haar eigen land, en later in Frankrijk. Geboren in Montpellier gedurende een verblijf van haar ouders tijdens het jaar van de onafhankelijkheid keert ze met haar moeder terug naar Oran en worden ze geconfronteerd met de nieuwe vrouw van haar vader. Haar moeder vertrekt alleen, het is onmogelijk haar dochter mee te krijgen, en Kenza ziet haar, ondanks verwoedde pogingen van haar moeder haar terug te krijgen, nooit meer terug. Ze groeit liefdeloos en vol angst op in het grote gezin van haar luidruchtige en terroriserende vader. Haar enige momenten van geluk zijn de zomers die ze in de woestijn doorbrengt bij haar vriendje Alilou. Als de dreiging van het oprukkende fundamentalisme te groot wordt en ze letterlijk in doodsangst verkeert, vertrekt ze naar Montpellier om op zoek te gaan naar de sporen die haar moeder daar heeft achtergelaten. De zoektocht naar haar moeder in haar studententijd staat voor het op zoek gaan naar zichzelf en naar haar eigen identiteit. Als banneling in Frankrijk richt Kenza haar hoop op de vermenging van culturen, waar het karakter van haar nieuwe vriend Slim voor staat: hij is gelukkig met zijn dubbele afkomst. Vanuit Frankrijk zet Kenza haar strijd voor vrijheid in haar geboorteland voort. Des rêves et des assassins is, zoals de titel het al aangeeft, een protest tegen het recente geweld en de onderdrukking van de vrouw in Algerije: de vrouw als derde laag in de rij van verdrukten. Ondanks alle pijn en wanhoop spreekt uit dit verhaal zowel de liefde en passie en de sterke band met het land van herkomst als een flinke dosis hoop en vechtlust. Dit alles maakt het lijden des
[p. 14]
te schrijnender. Mokeddem heeft in dit verhaal willen laten zien dat volgens haar de toekomst van Algerije in de handen van de vrouwen en hun scholing ligt; alleen door bevrijding en opleiding kan de pijn van Kenza's ballingschap worden ingelost. Het land van herkomst: de schrijfster koestert er heel dubbele gevoelens voor. Enerzijds voelt ze een diepe verbondenheid met de schoonheid en de inwoners van Algerije. Anderzijds ervaart ze een diep gewortelde haat en wrok tegen het fundamentalisme, de terreur en de verdrukking die het haar onmogelijk maken om er te kunnen leven.
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur Azouz Begag, Le gone du Chaâba. Paris: Editions du Seuil (Points. Virgule; V39), 1986. Azouz Begag, Béni ou le paradis privé, Paris: Editions du Seuil (Points. Virgule; V 69), 1989. Aïcha Benaïssa & Sophie Ponchelet, Née en France, histoire d'une jeune beure. Paris: Payot/Presses Pocket nr. 3, 1990. Sakina Boukhedenna, Journal. Nationalité immigré(e). Paris: l'Harmattan, 1987. Charles Bonn, Anthologie de la littérature algérienne, Paris: Le Livre de Poche, Librairie Générale Française, 1990. Mehdi Charef, Le thé au harem d'Archi Ahmed, Paris: Mercure de France, 1988. Marc Chavannes, ‘Wie blijft de verzetsheld, gesprek met de Frans-Algerijnse schrijfster Malika Mokeddem’ In: NRC Handelsblad, CS Literair, 7 januari 1994. Jean Déjeux, La littérature maghrébine d'expression française. Paris: Que sais-je, Presses universitaires de France, 1992. Koos Hawinkels (red.), Een kijk op de wereld, intercultureel leesonderwijs. Den Haag: NBLC Uitgeverij; Leuven: Davidsfonds/Infodok, 1995. Leïla Houari, Zeïda de nulle part. Paris: L'Harmattan, 1985. Leïla Houari, Quand tu verras la mer. Paris: L'Harmattan, 1988. Malika Mokeddem, Des rêves et des assassins, Paris: Grasset, 1995. Hocine Touabti, L'Amour quand-même. Paris: Belfond, 1981. Malika Wagner, Terminus Nord. Paris: Actes Sud, Presses Pocket, 1992.

https://www.dbnl.org/tekst/_tsj001200101_01/_tsj001200101_01_0005.php

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Azouz Begag

  
Azouz Begag (Lyon, 5 februari 1957) is een Frans schrijver, politicus en economisch en sociologisch onderzoeker aan het CNRS. Van 2 juni 2005 tot 5 april 2007 was hij de staatssecretaris voor Gelijke Kansen tijdens het kabinet van Dominique de Villepin (UMP). Begag trad af om François Bayrou (MoDem) te steunen tijdens zijn campagne voor de presidentsverkiezingen van 2007. Azouz Begag heeft ongeveer 20 literaire boeken voor volwassenen en kinderen geschreven. Verder was hij ook de scriptschrijver van de Franse film Camping à la ferme, waar hij zijn visie op het multiculturalisme in de hedendaagse Franse maatschappij laat zien. Het bekendste literaire werk van Begag is de autobiografische roman Le Gone du Chaâba, die in 1986 bij uitgeverij Editions du Seuil werd gepubliceerd en in 1997 onder dezelfde titel werd verfilmd.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Azouz_Begag

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------


31 oktober 2005

Politie slaags met Parijse jongeren

In de Franse voorstad Clichy-sous-Bois, ten noordoosten van Parijs, zijn gisteravond voor de vierde achtereenvolgende nacht gevechten uitgebroken tussen jongeren en politie. De politie verrichtte elf aanhoudingen, nadat in eerdere nachten 22 jongeren waren gearresteerd. Tientallen auto's zijn in de vier nachten uitgebrand.

De rellen ontstonden donderdagnacht, nadat twee jongens (15 en 17 jaar) om het leven waren gekomen door electrocutie in een transformatorhuis. Zij waren op de vlucht voor de politie, die bezig was met een identiteitscontrole in de wijk. Clichy-sous-Bois is een van de armste steden rond Parijs, met veel immigranten in precaire omstandigheden.
De rellen voeden het debat over de moeizame relatie tussen autoriteiten en jongeren in de voorsteden. Zaterdag liepen naar schatting 350 inwoners van Clichy mee in een stille mars tegen stigmatisering van jongeren. De kritiek richt zich vooral op minister van Binnenlandse Zaken Nicolas Sarkozy. Vrijdag noemde hij de slachtoffers in Clichy ,,inbrekers op de vlucht''. Later trok hij die kwalificatie in. Politie-autoriteiten hebben inmiddels verklaard dat de jongens niet verdacht waren of werden achtervolgd. Volgens inwoners van Clichy werden de jongens het transformatorhuis ingedreven door angst, nadat ze op agenten stuitten na een partijtje voetbal.
Gisteren beloofde minister Sarkozy in een tv-interview ,,nultolerantie voor geweld in de steden, net als voor criminaliteit in het algemeen''. Vorige week sprak hij in een andere Parijse voorstad, Argenteuil, van ,,gespuis'' waarvan hij de overige inwoners zal ,,bevrijden''. Minister Azouz Begag (Gelijke Kansen) veroordeelde deze termen gisteren, zonder Sarkozy bij naam te noemen. Volgens opiniepeilingen vergroten ferme uitspraken over veiligheid de populariteit van Sarkozy, die in 2007 tot Frans president gekozen wil worden.

https://www.nrc.nl/nieuws/2005/10/31/politie-slaags-met-parijse-jongeren-11036038-a672939 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Vastgeklonken tussen het beton

Franse romans en verhalen maken haarscherp duidelijk hoe moeilijk het leven in de voorsteden is.

• Margot Dijkgraaf
11 november 2005
Leestijd 2 minuten

In literatuur over de banlieues, of het nu die van Parijs of die van andere buitenwijken van grote Franse steden betreft, worden alle elementen die aan de basis staan van de huidige geweldsuitbarstingen benoemd, verbeeld en becommentarieerd. Discriminatie, uitsluiting, macabere huisvesting, problemen op school, onvrede, werkeloosheid, verveling, terugverlangen naar het dorp van herkomst – dat zijn de thema's in deze literatuur. Je hoeft geen socioloog te zijn om de link te leggen met de huidige onlusten. Het beeld dat opdoemt is dat van ware getto's, synoniem met misdaad en geweld, roofovervallen en straatterreur. Een banlieusard is per definitie een loser.
Een van de eerste en nog steeds een van de sterkste romans die er over de banlieues verschenen is, is Le gone du chaâba uit 1986, de debuutroman van Azouz Begag, tegenwoordig minister voor de Bevordering van Gelijke Kansen en een van de eersten die fel reageerden op de `zero tolerance'-uitspraken van zijn collega op Binnenlandse Zaken, Nicolas Sarkozy. Discriminatie en uitsluiting zijn de kernproblemen, betoogde hij – en die moeten worden aangepakt.
Begag kan het weten: hij is niet alleen, als zoon van Algerijnse ouders, opgegroeid in de banlieues van Lyon, hij heeft ook als econoom en socioloog onderzoek verricht naar de problematiek en schrijft bovendien al ruim twintig jaar romans waarin de positie van de kansarme, uit Noord-Afrika afkomstige, in de buitenwijken wonende Fransman met realiteitszin en een flinke dosis humor wordt beschreven. Zijn autobiografische debuutroman gaat over een Algerijnse familie die de misère in eigen land ontvlucht, eerst een golfplaten onderkomen bouwt en later terecht komt in de flats in de buitenwijken van Lyon. Op iedere pagina illustreert Begag de diepgewortelde vooroordelen en het wederzijdse onbegrip tussen Fransen en hun van origine Arabische medebewoners.

De Frans-Senegalese schrijfster Marie Ndiaye belicht op vaak absurdistische wijze het vreugdeloze leven in grijze Franse buitenwijken en betonnen winkelcentra. Haar personages nemen, als reactie op hun achterstelling en uitsluiting, hun toevlucht tot het occulte en het fantastische: de verbeelding redt hen van schrikbarende eenzaamheid. De Frans-Spaanse auteur Lydie Salvayre, in het dagelijks leven psychiater in de Parijse banlieue, situeerde er verscheidene van haar romans. Ook zij vond alleen in het hilarische en het absurde woorden voor de dramatische toestanden die zij er observeerde. In één van haar boeken maken verwende toeristen, die uit zijn op een charitatieve kick, een toeristisch tripje langs Europa's sloppenwijken en genieten zij met volle teugen van de uitgebrande auto's die zij er aantreffen. Michel Houellebecq liet in Platform zijn bereisde, kapitaalkrachtige hoofdpersonen een exclusief restaurant bezoeken in een niet nader genoemde banlieue, maar deed dat niet niet zonder te suggereren dat bij iedere slok grand cru iemand vlak in de buurt op een gewelddadige manier werd beroofd.
Ook in de romans van de van oorsprong Afrikaanse schrijfsters Calixthe Beyala en, recenter, Fatou Diome, knokken immigranten om een plek in de Franse samenleving. Ze worstelen met ontheemding en nostalgie, voelen zich een eeuwige buitenstaander, terwijl ze 's morgens vroeg kantoren dweilen en 's avonds gebogen zitten over hun studieboeken. De van oorsprong Senegalese Fatou Diome, opgevoed door een analfabete grootmoeder, is inmiddels gepromoveerd, werkzaam aan de universiteit van Straatsburg en presentator van een televisieprogramma. Haar alter ego verhaalt hoe zij in Senegal een sprookjeshuwelijk sloot met een jonge Fransman die een paar maanden in het land werkte, met hem naar Straatsburg vertrok en vervolgens werd weggepest door haar schoonfamilie: een zwarte vrouw in de familie, zwarte kleinkinderen in het verschiet – onacceptabel.
Oud worden in de banlieues is helemaal een schrikbeeld. In haar meest recente roman, Het verloren woord, laat Assia Djebar haar hoofdpersoon, die overigens een goede baan heeft, met vervroegd pensioen gaan omdat hij het niet langer uithoudt in de kille omgeving waarin hij leeft en terugverlangt naar de kashba waar hij is opgegroeid. En wie herinnert zich niet het schokkende boek van de inmiddels overleden Samira Bellil, Ontsnapt uit de hel, waarin zij, bij wijze van therapie, verslag doet van de verkrachtingen waarvan zij het slachtoffer was in de Parijse banlieue waar ze woonde.
Daar verandert zelfs een redelijk optimistisch boek als Morgen kifkif van de jonge Frans-Algerijnse schrijfster Faïza Guène niets aan. Zij schreef een boek over de cité waarin zij opgroeit, even buiten Parijs, maar zonder opsomming van gewelddadigheden en zonder de inktzwarte uitzichtloosheid waar de literatuur over de banlieue ons toe nu toe van doordrong. De meisjes worden niet geslagen, uitgescholden of verkracht, ze vinden een stageplaats en weten te ontsnappen aan de controle van hun oudere broers.
Opvallend is dat in het werk van al deze schrijvers over de banlieues nauwelijks een religieus element is te ontdekken. Er doemt een beeld uit op van een generatie die niet geaccepteerd wordt, die er niet in slaagt de sociale ladder te beklimmen, die hopeloos vastzit. Het zijn verhalen, kortom, over losers die weigeren nog langer losers te zijn.
Het werk van Azouz Begag verschijnt bij Le Seuil; dat van Marie Ndiaye verschijnt in vertaling bij De Geus evenals dat van Lydie Salvayre en Assia Djebar; Michel Houellebecq bij De Arbeiderspers, Faïza Guène bij Sijthoff, Fatou Diome bij Sirene en Samira Bellil bij Arena.

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 11 november 2005

https://www.nrc.nl/nieuws/2005/11/11/vastgeklonken-tussen-het-beton-11041167-a532394

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Couscous als een schot hagel

Voor Franse schrijvers van Noord-Afrikaanse afkomst is geen eer meer te behalen met treurige thema's als het armoedige leven in de buitenwijken van de grote steden. Grotere, universelere onderwerpen als ballingschap, weemoed, nostalgie en maatschappelijk engagement staan nu op het programma.

• Margot Dijkgraaf
22 augustus 2003

`Banlieues' – een Frans woord met een negatievere bijklank is inmiddels nauwelijks denkbaar. De `banlieues', de buitenwijken van een grote stad, zijn getto's waar een verstandig mens zich niet vertoont: het is in de volksmond, maar ook in de media, synoniem met misdaad en geweld, met roofovervallen en uitschot van de samenleving, met straatterreur en – impliciet – met agressieve jongeren, wier ouders of grootouders veelal uit Noord-Afrika naar Frankrijk zijn geëmigreerd. Wie kent niet de krantenberichten over met messen bedreigde leraren, over brandstichting, verkrachting en op veldslagen uitgelopen knokpartijen?

In Platform liet Michel Houellebecq er zijn bereisde, kapitaalkrachtige hoofdpersonen een exclusief restaurant bezoeken, niet zonder te suggereren dat bij iedere slok grand cru wel iemand vlak in de buurt op een gewelddadige manier werd beroofd – als het tenminste niet erger was. Schrijfster Lydie Salvayre situeerde verscheidene van haar romans in de banlieues van Parijs: in één ervan krijgt een door waanbeelden bevangen vrouw het stevig aan de stok met een deurwaarder die haar waardeloze bezittingen in beslag komt nemen, in een andere maken verwende toeristen die op een charitatieve kick uit zijn een reis langs Europa's sloppenwijken.

De banlieue was tot voor kort een prominent thema in de Franstalige, door Algerijnse en Marokkaanse auteurs geschreven literatuur. Niet vreemd: de eerste generaties immigranten uit Noord-Afrika vestigden zich veelal in de buitenwijken van de grote steden. Daar ontstond een intens gemeenschapsleven, daar kwamen allerhande talenten tot bloei. Ook literaire. Daar ook ontstonden de eerste incidenten, daar liep het als eerste uit de hand.

Onlangs nog verscheen daarover het schokkende boek van Samira Belil, Dans l'enfer des tournantes, waarin de jonge vrouw, bij wijze van therapie, verslag doet van de verkrachtingen waarvan zij in haar banlieue het slachtoffer van was geworden en van de hel waarin zij daarna terechtkwam. Schaamte, stilte, onmacht – tot een andere reactie bleek haar directe omgeving niet in staat. Belil schrijft over het circuit van hulpverleners waarin ze belandde, over de sensatie die haar verhaal in de media veroorzaakte, over vrouwengroepen die met haar aan de haal gingen – het is het relaas van een geknakt leven dat langzaam weer iets van veerkracht krijgt.

Het zijn dit soort in de openbaarheid uitgemeten drama's die zout strooien in de toch al zo schrijnende wond die in Frankrijk Algerije heet. President Chirac mag dan onlangs een historisch bezoek aan zijn Algerijnse collega hebben gebracht, het gewelddadige koloniale verleden is nog allesbehalve vergeven en vergeten. Frankrijk doet nu pogingen om ook met de minder glorieuze kanten van deze geschiedenis in het reine te komen. Ook doet Frankrijk zijn best om de culturele banden te versterken. Daarom werd op initiatief van de Franse en Algerijnse regeringen het jaar 2003 uitgeroepen tot het jaar van Djazaïr, l'Algérie. Door middel van honderden exposities, concerten, symposia, toneelstukken en andere culturele bijeenkomsten in het hele land worden de culturele en intellectuele relaties uitgediept. De Salon du Livre in Parijs had dit voorjaar een flink stuk van zijn oppervlakte ingeruimd voor Algerijnse literatuur en de jaarlijkse literaire najaarsmanifestatie, Les belles étrangères, heeft als thema Algerije.

In de jaren tachtig was de situatie heel anders. Men leefde nog in de nadagen van de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd en de nieuw aangekomen Algerijnen in Frankrijk waren doorgaans tweederangs burgers. Het wederzijds wantrouwen en de aversie heersten. Deze moeizame relatie was nauwelijks onderwerp van openbare discussie. Met het literaire imago van de banlieues was het toen ook heel anders gesteld. Men sprak van een `culture des banlieues', van een `culture beure', benamingen die weliswaar vooral werden gebruikt om een ethnische bevolkingsgroep – die van de Maghreb, Noord-Afrika – aan te duiden, maar die literair en cultureel gezien (nog) niets depreciërends of dubieus' hadden. De term, gelanceerd door nakomelingen van de eerste generatie immigranten uit Marokko en Algerije, ontstond uit het `verlan' van het woord `arabe' (verlan is een soort argot waarbij woorden van achter naar voren worden uitgesproken).

Toen in 1981 Radio Beur de lucht in ging, schepten jongeren uit de Maghreb er zelfs een eer in zichzelf `beur' te noemen: ze legden daarmee de nadruk op hun eigenheid, op hun specifieke Noord-Afrikaanse afkomst. De `littérature beure' beschreef nauwkeurig en waarheidsgetrouw het leven van immigranten uit de Maghreb in die jaren: dat van gastarbeiders, ingehuurd voor het zware of vuile werk. De hoofdpersonen leken op de werkelijke helden die voor hen model hadden gestaan.
Eén van de eerste succesvolle `romans beurs' was Le gone du chaâba uit 1986, de debuutroman van de in Frankrijk uit Algerijnse ouders geboren Azouz Begag. De achterflap vermeldt trots dat de auteur, geboren in een sloppenwijk buiten Lyon, het tot doctor in de economie heeft geschopt – `een parcours dat gerust geslaagd genoemd mag worden'. Hij heeft inmiddels ruim twintig titels op zijn naam staan. Le gone du chaâba (gone betekent jongen in het argot van Lyon en chaâba verwijst naar het Arabisch voor dorp) is een vrolijk boek. Het is het autobiografische verhaal van een oorspronkelijk uit Algerije afkomstige jongen die met zijn familie de Algerijnse misère is ontvlucht en in Frankrijk een nieuw bestaan opbouwt: eerst in een uit golfplaten opgetrokken hutje in de sloppenwijken, later in de flats van de Lyonese banlieues. De mannen werken in de bouw of in een fabriek, de vrouwen houden het huishouden draaiende en maken de hele dag ruzie, de kinderen schooieren na schooltijd rond op de afvalstortplaats of verdienen wat bij op de markt in Lyon.
Het lijkt erop dat het Algerijnse dorpsleven integraal is overgeplaatst naar de Franse sloppenwijken: de besnijdenis is er nog steeds een groots evenement, er wordt ritueel geslacht en de hiërarchie tussen de families is er net als aan de andere zijde van de Méditerranée. Maar er is één wezenlijk verschil: de jeugd heeft een toekomst. De zoon van de analfabete metselaar leert lezen en schrijven en wordt de beste van de klas: hij zal het beter hebben dan zijn vader. Le gone du chaâba is een bildungsroman, waarin de jongen een eigen identiteit probeert te ontwikkelen – ingeklemd tussen die van zijn ouders en die van de maatschappij waarin hij terecht is gekomen. Natuurlijk doemen de eerste problemen met de Franse overheid al op: de visa, de werkvergunningen, een inval van de politie – Begag is geen idealist, ook niet in zijn debuut. De wederzijdse vooroordelen tussen Arabieren en Fransen schemeren op iedere bladzijde door: niet voor niets krijgt zijn hoofdpersoon een `pied noir' als leraar (een noodgedwongen, na de onafhankelijkheid uit Algerije teruggekeerde Fransman), waarmee alle elementen voor etnische en culturele spanning aanwezig zijn. Toch behoudt het boek een ijzeren optimistische toon.

Inmiddels is er geen schrijver uit de Maghreb meer die de term `beur' zal bezigen of die in ernst zal spreken van een `littérature des banlieues': het zijn besmette woorden geworden, die nu worden opgevat als eufemismen voor de problemen rond immigratie en integratie.

Voor welke thematiek, voor welke literaire vorm kiezen de Maghreb-auteurs in hun recente werk? En hoe komen de banlieues er vanaf?

Het is zeker dat zij zich losweken uit de problematiek van de banlieues. Vroeger hield een Maghreb-auteur zich bezig met pragmatische problemen van het leven van toen en daar: `vers uit Noord-Afrika' en hoe nu verder? Nu emanciperen zij zich en nemen universeler thema's bij de kop. Wie wil er nog met dat soort `ouderwetse' literaire ellende geassocieerd worden? Met de banlieue, hoe exotisch ook, is geen eer meer te behalen. Ballingschap, het leven tusssen culturen, botsingen tussen religies, weemoed en nostalgie, maatschappelijk engagement en autobiografie – dat zijn de literaire thema's waar zij zich op werpen.

In zijn meest recente roman, Gare du Nord, laat Abdelkader Djemaï, die in eerdere romans fel uit de hoek kon komen, drie gepensioneerde ex-gastarbeiders aan het woord die vijftig jaar lang maandelijks hun salaris naar hun familie in Algerije hebben gestuurd. Inmiddels zitten ze in een bejaardentehuis in Parijs, `Foyer de l'Espérance', waar melancholie koning is. Weemoedig memoreren ze de films die ze ooit zagen, de vrouwen die ze op afstand beminden, de eerste Franse chansons die ze hoorden, de smaak van couscous met warme melk uit hun jeugd – hun hele leven `geschreven met de inkt van hun zweet' passeert de revue. Maar ook de aanslagen van de FLN (Front pour la Libération Nationale). En ook de nacht van 17 oktober 1961, waarin bij gewelddadige raciale rellen tientallen immigranten in de Seine werden gesmeten en verdronken.

Toch is Djemaïs toon er één van zachte melancholie, van weemoed van het ouder worden, zonder bitterheid of agressie. Het Gare du Nord, kruispunt bij uitstek van reizigers, van lotgenoten, waar omhelsd en afscheid genomen wordt, trekt hen onweerstaanbaar aan: hoe graag zouden ze een roman schrijven over het leven van hen die er aankwamen om er te blijven, over hun vrienden, over henzelf, zodat er tenminste iets zou overblijven van die korte, intense periode die zij vertegenwoordigen in het collectieve geheugen van beide landen. Djemaïs boek is te mager om die ambitie te verwezenlijken, maar de intentie is daar, de wens geformuleerd.

Tijdens de afgelopen Maghreb des Livres, een grote literaire manifestatie over Maghreb-literatuur in Parijs, werd Le porteur de cartable van Akli Tadjer bekroond met de Prix Beur FM Méditerranée. Het boek is van het kaliber van Le gone du Chaâba: vrolijk, goed geschreven, met veel dialogen en verrassende ontwikkelingen. De tassendrager uit de titel is een tienjarige slimmerik die een Algerijnse Pietje Bell zou zijn geworden als hij niet opgroeide in 1962, in de banlieue van Parijs – in de jaren van de onafhankelijkheidsstrijd. In de schooltas (cartable) van Omar zitten niet alleen zijn schoolboeken, maar ook de bijdragen van de slager, de kapper en de kruidenier aan de oorlogskas van de FLN, de Algerijnse bevrijdingsbeweging, die de jongen iedere week afdraagt aan het hoofd van de lokale cel van strijders, die bij hem thuis vergadert. Wie niet betaalt wordt onder druk gezet, wie gezien wordt in `verkeerd' (Frans) gezelschap geëxcommunieerd door de hele Algerijnse gemeenschap.

Extremisme is Tadjer vreemd; hij lijkt, net als Begag, een verhuld educatief doel te hebben met zijn schrijven, een pleidooi te houden voor het gezond verstand, voor begrip en overleg, voor een politiek van enerzijds en anderzijds. Zijn jonge, in Parijs geboren, strijdlustige Algerijn Omar raakt bevriend met een zojuist uit Algerije gerepatrieerde, eveneens tienjarige `pied noir', Raphaël, die Fransman is maar in Algerije geboren en die niets liever wil dan naar `zijn' land terugkeren. Wiens land is dat nu eigenlijk, Algerije? Wie is er nu eigenlijk Fransman, wie Algerijn? Haarfijn doet Tadjer die dubbelzinnigheden uit de doeken, de twee zijden van de ballingschap, de rivaliteit en de onverzoenlijkheid. Waanzin, dood en gevangenschap komen samen in een heftig, bijna idealistisch einde.

Begag, Tadjer en Djemaï plaatsen zich met hun romans in een klassieke literaire traditie van verhalen vertellen, onderhouden en tussen de bedrijven door de lezer een beetje opvoeden. Ze spelen met de Franse taal, kruiden haar met wat Arabisch en kneden de culturen die ze onder handen hebben tot een aangename mix. Hun personages komen aan in de goot, kruipen de sociale ladder op, verhuizen naar de flats in de banlieues en soms nog wat verder naar het centrum. Ze verwerven zich een plaats in de Franse samenleving. Voor hen is de banlieue vaak maar een fase geweest, een etappe van hun ballingschap. Hoe meer naar het stadscentrum, hoe dichterbij de périférique, des te geslaagder is hun leven, des te beter hebben ze geboerd.

Van een heel andere literaire orde is het vierde boek van de humorist en essayist Fellag, Comment réussir un bon petit couscous. Zijn essay heeft meer weg van het cynisme en de hilarische toon van een stand-up comedian dan van een oproep tot rationeel denken. Couscous, schrijft hij, is tegenwoordig niet alleen gewild in de banlieues, maar is het meest populaire gerecht van heel Frankrijk geworden. Dus is het moment daar om de Frans-Fransen in te wijden in de typologie van de couscous en meer in het algemeen in de rituelen en begrippen van de Maghreb. Weet u wel dat mektoub de kunst is om alles in het leven te relativeren? Dat de merguez `een uitvinding van joodse Algerijnen is die de voorouderlijke angst voor een mislukte besnijdenis symboliseert'? Hilarisch is zijn dialoog tussen een Arabische vrouw en haar westerse echtgenoot, die op bezoek zijn bij haar familie in Algerije: zij conformeert zich onmiddellijk aan de Arabische zeden, wordt ingetogen en onderworpen. De man herkent zijn vrouw niet meer terug, heeft maling aan haar vreemde gedrag, het verhullende taalgebruik, aan de siësta en aan het familiegefluister.

Onder Fellags humor en ironie schuilt een felle woede die telkens opduikt. Over het Algerijnse regime: `De leiders van dit land die zoveel haast hadden om de macht te grijpen dat ze geen tijd hadden om eerst naar school te gaan, eten couscous à la chevrotine (alsof het een schot hagel is), geserveerd met kanonnenvlees dat vers gehouden wordt in de kelders van de stad totdat het goed verstorven is.' Over de economie: `De boeren, over het algemeen toch goed in het verbouwen van graan, werden in socialistische fabrieken tewerkgesteld om uit kapitalistische landen geïmporteerd graan te malen.' Over westerse toeristen in het land: `In het begin waren er nog enkele organisaties die rondreizen organiseerden, maar steeds verdwaalde de helft van de groep in de woestijn, anderen doken in de mystiek of werden gek, ze huwden schapen en bleven.'

Fellag analyseert, neemt stelling, ironiseert en bekritiseert en dat is niet vreemd in een land waar het schrijven niet vrijblijvend is, maar waar het engagement zo prominent in de literatuur aanwezig is.
Natuurlijk zijn er ook schrijvers die hun afkomst op geen enkele wijze willen laten meespelen in hun werk, auteurs die zich van het banlieue-vocabulaire emanciperen, zich aan die beperkende retoriek wensen te onttrekken. Zij wensen puur op hun schrijverschap en de literaire kwaliteit daarvan te worden afgerekend. Daar gaat het tenslotte om. Bij de jongere generatie vindt men geen kinderjaren in de banlieues meer, geen langzame stijging op de sociale ladder en geen genadeloze kritiek op land van herkomst of van aankomst. ,,Ik ben schrijver, niet alleen `beur de banlieue'', zei Azouz Begag al jaren geleden in een interview. ,,Ik wil bestaan om wat ik doe, niet alleen maar om wie ik ben.' Wie zo spreekt is de magische grens van de périphérique overgestoken: die heeft de banlieues ver achter zich gelaten en zich een plaats verworven in het centrum.

De jongere generatie laat zien dat ze daar stevig verankerd is. In de recent verschenen prachtige autobiografische bespiegelingen van de 33-jarige Marokkaanse schrijver Rachid O., de roman Ce qui reste, bijvoorbeeld, gaat het om een Marokkaanse hoofdpersoon die worstelt met zijn schrijverschap in wording en met zijn homoseksualiteit. Geen flat in de banlieues, maar een verblijf als uitgezonden Franstalige schrijver naar de Villa Médicis in Rome, geen gewelddadige vader die bang is het gezag over zijn losbandige zoon kwijt te raken, maar een rustige, zwijgende vader die meer begrijpt dan hij eigenlijk zou willen.

Een andere veelbelovende auteur, de debutant Tarek Issaoui, vermeldt op de achterflap van zijn recente roman J'ai alleen dat hij 29 jaar is. Hij is al zo ver verwijderd van zijn Algerijnse afkomst dat hij die bewust niet vermeldt. Hij beschrijft in een krachtige, zakelijke staccatostijl een milieu dat het grootste contrast vormt met de oudere generatie: de New Yorkse beurswereld, de handel van het grote geld. Zijn optiehandelaren wanen zich de meesters van het kapitaal, de heersers van de wereld en beschikken over overeenkomstige ego's. Met verbazing overzien ze de financiële ruïne die volgt op de aanslag van 11 september, waardoor ze weer worden gereduceerd tot eenvoudige arbeiders op de beursvloer.

Politiek, culturele botsingen, homoseksualiteit en 11 september. Dat zijn de nieuwe thema's van Maghreb-auteurs. De banlieue als literair thema heeft voorgoed afgedaan. Die is alleen nog voor losers.

Abdelkader Djemaï: Gare du Nord. Seuil, 91 blz. €18,–
Fellag: Comment réussir un bon petit couscous. J.L. Lattès, 89 blz. €8,– Tarek Issaoui: J'ai.
Stock, 247 blz. €20,30
Rachid O.: Ce qui reste.
Gallimard, 119 blz. €15,88
Akli Tadjer: Le porteur de cartable. J.C.Lattès, 256 blz. €18,– (Pocket Edition, €8,–)
https://www.nrc.nl/nieuws/2003/08/22/couscous-als-een-schot-hagel-7651057-a1171994

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Shantytown Kid

Written by Azouz Begag (ed. Alec G. Hargreaves; trans. Naima Wolf and Alec G. Hargreaves)
Review by Adelaida Lower

 

What a delightful little book this is. Azouz Begag, the author, is a novelist, researcher, and, recently, the minister for equal opportunities in Chirac’s cabinet. The son of illiterate immigrants from Algeria, Begag knows what is like to be Arab, poor, and part of a despised minority. Shantytown Kid is the English translation of the autobiographical account of his experiences that Begag wrote in French in the 1980s (Le gone du Chaâba). It narrates his early adolescence and his transition from contentment to academic excellence. It is a comic, heartwarming coming-of-age story.
The odds are against young Azouz. Le Chaâba, the shantytown where he lives, is a dismal collection of wooden shacks with communal toilets haunted by djnouns, evil spirits. The main attraction is the arrival of garbage trucks with “treasures” the kids fight over, risking “embankment disease”—probably tetanus. But Azouz wants more out of life. Obstinate and hard-working, he rises above cultural differences, suffering both the shunning of his Arab friends and the marginalization of the society at large. He struggles, at times ashamed of his origins, of his “frizzy hair.” What does it mean being an Arab and a Muslim in France? His answers make Shantytown Kid light, witty, and full of amusing twists. The translation, we are told, takes pains to reflect the linguistic mix of the original, which must be an absolute riot. In English, the text skips along, intermingling Algerian Arabic, Lyonnais slang, and the phonetic rendition of the heavily accented language of the immigrants. The narrative shifts from one vocabulary to the other, alternating linguistic registers, reflecting the kaleidoscopic world around Azouz. Until the last page, the story keeps the reader totally engaged, and, most of the time, smiling. Thank you, translators.
 https://historicalnovelsociety.org/reviews/shantytown-kid/

----------------------------------------------------------------------------------------------------

https://www.researchgate.net/publication/329704166_An_In-Between_Identity_Azouz_Begag_in_Shantytown_Kid

------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yvonne Mekaoui-Jansen Als klein kind tussen twee culturen Franstalige literatuur van de tweede generatie in Frankrijk wonende Algerijnen In Tsjip 3/4 van december 1993 hebben we kennis gemaakt met de Franstalige literatuur van de tweede generatie Algerijnen, de ‘beurs’. Jongeren van Algerijnse afkomst en geboren in Frankrijk zijn in de pen geklommen om de harde realiteit en hun ervaringen met het leven tussen twee culturen op papier te zetten. In hun romans schreeuwen ze om aandacht en begrip, en uiten bovenal hun wens een respectabele plaats te verwerven in de Franse samenleving. Als rode draad door deze autobiografische literatuur loopt het zoeken naar een identiteit. Voor de meeste auteurs resulteert deze zoektocht in een persoonlijke verrijking door de acceptatie van hun dubbele afkomst. Ze ontdekken dat Frankrijk uiteindelijk toch hun land is, en vinden een nieuwe bi-culturele identiteit. Omdat deze boeken zowel wat betreft de actuele thematiek als wat betreft de moeilijkheidsgraad van het Frans zeer geschikt zijn voor het Nederlandse interculturele literatuuronderwijs in het Frans, (of in het Nederlands als het boek is vertaald), wil ik een tweede artikel aan dit onderwerp wijden. In het vorige artikel ‘Wij horen hier even goed thuis als zij!’ werden een tweetal boeken besproken die over de pubertijd gingen. Hier zagen we hoe Madjid (uit Le Thé au harem d'Archi Ahmed) in de marginaliteit belandde omdat hij geen oplossing vond voor zijn identiteitscrisis. Brahim daarintegen (uit Le sourire de Brahim) bleek vol levenslust te zitten en actief te zoeken naar een uitweg: hij vond dan ook een nieuwe identiteit. Wellicht is het interessant om wat verder terug te gaan in de tijd en te bekijken waar de confrontatie met twee culturen precies begint, en hoe de identiteitscrisis precies ontstaat.	Over dit hoofdstuk/artikel auteurs Yvonne Mekaoui-Jansen landen over Frankrijk over Algerije
Twee boeken over de kindertijd Le gone du Chaâba van Azouz Begag is een autobiografische roman. Het is in de ik-persoon geschreven en gaat over de kindertijd van Azouz, een jochie (‘gone’ in het argot van Lyon) geboren in de Chaâba, een sloppenwijk net buiten Lyon. Hij woont daar met zijn ouders, zijn grote broer Moustaf en zijn drie zussen. De Chaâba is een gesloten en beschermd wereldje waar iedereen elkaar kent. De Arabische families leven er nog volgens hun eigen tradities en praten een gearabiseerd Frans. Op school is Azouz is een goede leerling. Hij is er van overtuigd dat hij best eerste van de klas kan worden, en het lukt hem snel om tweede te worden. Maar helaas heeft elke medaille zijn keerzijde: de kleine Azouz wordt afgewezen door zijn Arabische vrienden die hem voor verrader uitmaken. Ook de Franse kinderen willen niets van hem weten: hij blijft tenslotte een Algerijn. Op een dag beweert hij zelfs Joods te zijn in de hoop dat zijn Franse klasgenootjes hem zullen accepteren. Toch weerhoudt dit alles Azouz er niet van
[p. 53]
om steeds weer te proberen zich zo goed mogelijk aan te passen aan de Franse cultuur. Hij begint zich te schamen voor de Arabische jurk van zijn moeder en voor het analfabetisme van zijn vader. Ondanks deze problemen op school vermaakt hij zich heel goed in zijn woonomgeving en voelt zich daar echt thuis. Azouz en zijn vriendjes gaan vaak thee drinken bij Louise, een Française, en met z'n allen gaan ze op jacht naar bruikbare dingen bij het grof vuil. Op een gegeven moment, als de veiligheid en de reputatie van de buurt op het spel staan, organiseert Louise in samenwerking met de hele wijk een ‘hoerenjacht’. Een belangrijke gebeurtenis is de verhuizing van oom Saïd en tante Zidouma die uit de Chaâba vertrekken om in een luxe moderne flat te gaan wonen. Kort daarop verhuist de familie van Azouz ook, en zo wordt zijn droom gerealiseerd. De overgang naar het leven in een moderne flat brengt een breuk teweeg in deze patriarchale familie en werpt een schaduw over het succes van Azouz op school. Op zijn nieuwe school, waar hij wordt geconfronteerd met racisme onder de leraren, lukt het hem niet meer om tweede van de klas te worden. Gelukkig sluit hij vriendschap met zijn leraar Frans, een Fransman uit Algerije (pied-noir), en beetje bij beetje bouwt hij zijn verloren identiteit weer op. Azouz ziet nu in dat hij echt niet hoeft te kiezen tussen de Franse cultuur of die van zijn ouders. Nu hij er gewoon voor uitkomt Algerijn te zijn lukt het hem ook weer om goede resultaten te behalen op school. De moeder van Azouz begint zich te emanciperen en zijn vader zou erg graag terug willen naar zijn geboorteland. Azouz wordt een briljante leerling en droomt ervan ééns President van de Algerijnse Republiek te worden. Dit boeiende en erg onderhoudende verhaal over een Algerijns jongetje, hoewel vaak confronterend en bitter, is tegelijk ook vrolijk, vol levenslust en humor. Het geeft een erg goed voorbeeld van een geslaagde integratie. In 1987 heeft de auteur de Prix Sorcières' gewonnen voor dit boek.   Het volgende boek dat over de kindertijd gaat, is Georgette! van Farida Belghoul, eveneens een autobiografische roman. De ik-persoon is een naamloos meisje van zeven jaar dat in Frankrijk woont met haar ouders. Het verhaal speelt zich af op school en thuis, waar men nog steeds volgens de Algerijnse tradities leeft. De lezer wordt eerst naar het ene, dan weer naar het andere wereldje meegevoerd. Het kleine meisje observeert alles, fantaseert en heeft overal een eigen mening over. Ze maakt zo het leven van haar ouders en dat van de juffrouw soms ondraaglijk. We zijn hier getuige van een algemene geestelijke verwarring die veroorzaakt wordt door identiteitsverlies. Het meisje zoekt hopeloos naar een nieuwe identiteit. Zo verklaart ze op een dag aan haar enige vriendin Mireille dat ze Indiaanse is, om zo tenminste nog iemand te zijn. Het meisje is niet geïnteresseerd in de lessen, ze haalt streken uit en heeft slechte cijfers. Op een gegeven moment begint ze na schooltijd rond te dwalen door de straten en spijbelt ze. Door de slechte communicatie met haar ouders drijft ze hen tot wanhoop, en voelt ze dat ze niet meer bij hen hoort. Als ze op een dag thuiskomt uit school en laat zien dat ze haar naam op kan schrijven en vervolgens ‘Georgette’ opschrijft, een echte Franse naam, is het
[p. 54]
helemaal mis en is de verwarring totaal. Haar vader voelt zich compleet vernederd: ‘J'croyais pas ça d' ma fille. J'croyais elle est intelligente comme son père. J'croyais elle est fière. Et r'garde moi ça: elle s'appelle Georgette. J'croyais pas ça de ma fille’ (p. 147) Door gebrek aan identiteit wordt het meisje meegesleurd in een vlucht naar zelfvernietiging. Ze wil niet meer leven en verkiest de dood. Op een dag loopt ze expres door het rode stoplicht: ‘La roue de la voiture est sur mon ventre.’ De dood geeft haar uiteindelijk haar vrijheid. De kwaliteit van deze roman is vooral te danken aan het feit dat het verhaal zich buiten het realiteitsprincipe bevindt op het beslissende moment wanneer de marginaliteit zich aankondigt. We hebben hier niet te maken met een afstandelijke visie op de kindertijd maar met de echte schrijf- en denkstijl van een kind. De vertelster neemt haar lezers mee in een universum waar fictie, fantasie en werkelijkheid elkaar afwisselen. Beide auteurs laten ons in deze boeken zien wat een ontzettend belangrijke rol de kindertijd speelt in het leven van een individu: de persoonlijkheid en de identiteit van een kind worden namelijk dan al gevormd. Hier begint dan ook, voor het merendeel van de immigrantenkinderen, het psychologische drama dat een stempel zal drukken op hun hele leven: het gevoel inwendig verdeeld te zijn tussen twee culturen. De thema's woonomgeving, school en ouders spelen in deze levensfase een grote rol.
Het leven in een ‘betonnen blokken wijk’ Azouz is geboren en opgegroeid in de Chaâba, destijds een echte sloppenwijk net buiten Lyon, waar bijna alleen Arabische immigranten woonden. Het meisje in Georgette! woont in de Parijse banlieue, die gekenmerkt wordt door grote grauwe betonnen flatgebouwen met veel te kleine appartementen, en waar weinig groen en speelruimte is. Deze haast onmenselijke omgeving in de buitenwijken van de grote steden confronteert de kinderen al snel met hun tweede afkomst, en geeft hen het gevoel niet echt ‘welkom’ te zijn in Frankrijk. De sombere naargeestige sfeer van deze wijken heeft veel invloed op de psychologische ontwikkeling van jonge kinderen. Daarnaast brengen ze ook nog eens de meeste vrije tijd door op straat, enerzijds omdat de appartementen te klein zijn en anderzijds omdat het een Arabische gewoonte is kinderen altijd buiten te laten spelen. Om zich te beschermen tegen bijvoorbeeld racisme vormen de kinderen al op jonge leeftijd jeugdbendes, zodat ze zich zo enigzins veilig voelen in de vijandige omgeving waar hun (Algerijnse) identiteit constant wordt bedreigd.
De school: eerste confrontatie met de Westerse cultuur Het leven in de wijken met hun Maghrebijnse sub-cultuur wordt als het ware bedreigd door de Franse cultuur. Als kinderen de leerplichtige leeftijd hebben bereikt en ze op school de Franse cultuur krijgen opgelegd, begint een constante confrontatie met twee geheel verschillende werelden: enerzijds die van de Algerijnse cultuur thuis (tot dan toe hun vertrouwde en beschermde wereldje), en anderzijds de Franse cultuur op school. Ze leren Frans lezen en
[p. 55]
schrijven en leren alles anders dan hun ouders het hen hebben voorgedaan. Het meisje dat zich uiteindelijk ‘Georgette’ noemt, weet niet meer hoe ze de kleine meid van haar geliefde vader kan blijven als haar vader haar geleerd heeft links te beginnen in een boek, en de juffrouw rechts zegt! Het meisje weet niet meer wie ze vertrouwen kan en wie gelijk heeft. Heen en weer geslingerd tussen twee totaal verschillende werelden verliest ze het enige houvast dat ze tot dan toe had: haar ouders en de Algerijnse cultuur. Dit boek toont een dramatische geschiedenis, en laat zien hoe deze confrontatie mis kan lopen. De school heeft een enorme acculturerende invloed op de kinderen. Dit geldt ook voor Azouz. Hij doet zijn uiterste best om eerste van de klas te worden, om zo net als zijn Franse klasgenootjes te zijn. Hij hoopt dat hij op die manier gewaardeerd zal worden door de Franse klasgenootjes en de leraren.: ‘A partir d'aujourd'hui terminé l'Arabe de la classe. Il faut que je traite d'égal à égal avec les Français.’ (p.62) Als hij op een dag het beste cijfer behaald van de klas wordt hij door zijn Arabische vriendjes gepest en als verrader gezien: hij verloochent volgens hen zijn eigen afkomst. Echter, zijn Franse klasgenootjes moeten ook niks van hem hebben. Azouz begrijpt niets van deze reacties en weet niet meer waar hij bij hoort. Gelukkig is hij zich ervan bewust dat hij, ondanks het feit dat hij Algerijn is, net zo goed hoge cijfers kan halen als de andere, Franse, kinderen.
Moeilijkheden op school De meeste kinderen uit deze boeken behalen slechte schoolresultaten. Ze hebben te maken met racisme van de leraren, wat hen enorm demotiveert. Thuis in de veel te kleine appartementen waar ze geen eigen kamer hebben kunnen ze nooit rustig huiswerk maken. Ook worden ze niet of nauwelijks gestimuleerd en geholpen door hun ouders die zelf vaak analfabeet zijn en niets begrijpen van het hele schoolsysteem. Zo heeft Azouz, een jongen die wel gemotiveerd is om te leren en die bewezen heeft tweede van de klas te kunnen zijn, op zijn nieuwe school te maken met racisme van de leraren. Hij wordt daar zeventiende van de klas, en weet dat Madame Valard, zijn nieuwe juf, zo wil voorkomen dat een Arabier goede cijfers behaald. De slechte schoolresultaten zijn voor de ouders van deze kinderen vaak een enorme teleurstelling. Zij hebben zelf nooit naar school kunnen gaan en hebben hierdoor altijd slecht betaald monotoon werk moeten doen om te overleven. Ze hopen dat hun kinderen door het volgen van een goede opleiding later niet hetzelfde hoeven mee te maken. Zo verbiedt de vader van Azouz hem om in het weekend op de markt te gaan werken om wat zakgeld te verdienen: ‘Je préfère que vous travailliez à l'école. Moi, je vais à l'usine pour vous, je me crèverai s'il le faut, mais je ne veux pas que vous soyez ce que je suis, un pauvre travailleur.’ (p.22) De vader van ‘Georgette’ zegt haar, terwijl hij zonder het te kunnen lezen het slechte rapport van zijn dochter ondertekent: ‘J'te souhaite pas tu passes c'que
[p. 56]
j'ai passé, moi. J'en ai constaté des choses imaginables. Imaginables et incroyables...’ (p.33) Deze kinderen, geboren in Frankrijk, komen op hun leerplichtige leeftijd voor het eerst in aanraking met integratieproblemen: ze worden niet geaccepteerd zoals ze zijn. Het drama van de bi-culturaliteit en -identiteit ontstaat op het moment dat het kind wordt geconfronteerd met twee culturen. Het enige contact dat ze tot dan toe hadden was dat met hun ouders. In de loop van de kindertijd, als de kinderen eenmaal naar school gaan, zal het beeld dat ze van hun ouders hebben ook erg veranderen.
De rol van de ouders Alle zekerheden die deze kinderen op zeer jonge leeftijd hadden bij hun ouders zullen langzamerhand gaan afbrokkelen, naarmate ze zich meer thuisvoelen in het Franse systeem. De autoriteit van de geliefde en gevreesde vader in deze patriarchale families zal steeds meer verminderen. Waarom zouden ze hun analfabete vader met weinig sociaal aanzien nog gehoorzamen? Ze beginnen zich zelfs voor hem te schamen. De vader van ‘Georgette’ voelt zich bedreigd door de Franse juffrouw van zijn dochter en probeert zijn gezag te handhaven; ‘Mais j'te l'ai déjà dit: écoute-la mais faut jamais la croire.’ (p.129) Uiteindelijk, als zijn dochter hem vol trots wil laten zien dat ze haar naam kan schrijven (de naam is heel belangrijk voor Arabieren, want die staat voor je afkomst waar je trots op moet zijn) schrijft ze ‘Georgette’ op. Dit is een harde klap voor haar vader. Ze heeft een Franse naam aangenomen en bewijst niet meer te weten waar ze vandaan komt. Langzamerhand gaat de vader zich vernederd voelen, omdat hij het respect zijn kinderen verliest. Op een gegeven moment hebben we zowel te maken met een grote generatiekloof als met een cultuurkloof tussen kinderen en hun ouders. Deze dagelijkse confrontatie met twee geheel verschillende verwachtings- en leefpatronen heeft verstrekkende gevolgen voor de familieband. De kinderen proberen zich aan te passen aan de Franse leefgewoontes en zetten zich af tegen die van hun ouders. Soms schamen ze zich zelfs voor hen, ondanks de enorme liefde die ze altijd voor hen zullen koesteren. Een heel duidelijk voorbeeld hiervan vinden we in Le gone du Chaâba. Azouz schaamt zich tegenover zijn Franse klasgenootjes voor zijn moeder die hem wil verrassen door hem uit school te halen: ‘Le binouar tombant jusqu'aux chevilles, les cheveux cachés dans un foulard vert, le tatouage du front encore plus apparent qu'à l'accoutumée.[...] Je lui parle avec mes yeux, mes mains, mon corps entier pour la supplier de s'en aller, de se mettre ailleurs.[...] Puis, au fur et à mésure que j'accentue mon mouvement de colère, son sourire disparaît de ses lèvres, son bras s'abaisse, son corps se fige.’ (p.190,191) Azouz kan niet anders handelen, ondanks de pijn en het verdriet die het hem doet zijn moeder zo te vernederen. Het is duidelijk dat deze kinderen van immigranten geen evenwichtige en gelukkige kindertijd doormaken. Ze maken een slechte start. Constant geconfronteerd met twee culturen, en daarin slecht begeleid, is hun psychische ontwikkeling verstoord en voelen ze zich innerlijk verscheurd. Dat leidt in vele
[p. 57]
gevallen al in de kindertijd, en zeker in de pubertijd, tot een identiteitscrisis. De twee genoemde boeken laten dat heel goed zien.
De schrijfstijl Binnen deze literatuur vallen beide behandelde boeken op door hun originele schrijfstijl. We zien hier dat zowel Farida Belghoul als Azouz Begag, in tegenstelling tot de andere schrijvers (cf. mijn artikel in Tsjip 3/4), wél gewerkt hebben aan hun taalgebruik en stijl en op zoek waren naar een zekere esthetiek. Ze wilden op deze manier de thematiek zo goed mogelijk tot hun recht doen komen. Hierin zijn ze beiden zeer goed geslaagd. Het taalgebruik van Farida Belghoul in Georgette! is erg expressief. Het verhaal van het kleine meisje is een monoloog. Dit toont de eenzaamheid aan waarin ze leeft, en waarin ze met niemand anders dan zichzelf kan praten. Hierdoor wordt ook verklaard waarom ze in deze wereld niet kan leven. Farida Belghoul vindt een nieuwe stijl uit die de geestelijke verwarring waar de jonge hoofdpersoon zich in bevindt helemaal uitdrukt. De roman bevindt zich buiten het realiteitsprincipe, in de wereld zoals hij door de ogen van het meisje gezien wordt. De korte, afgehakte zinnen en het snelle ritme drukken zelfs geweld uit: ‘La maîtresse est tout près. Elle me sourit, je tends mon bras. Elle lève la règle en l'air, je la retire. Je suis moins courageuse que Mireille. Surtout, ça me dégoute qu'une maîtresse qui se méfie de moi me frappe. Elle reste souriante et calme, elle essaye une seconde fois...Paf! C'est un coup sec et violent. Elle est très efficace quand on ne bouge pas. Derrière ses dents, je vois le bout de sa langue.’ (p.11) Het gaat duidelijk om een persoonlijkheid die op zoek is en zich niet geaccepteerd voelt. Van het ene onderwerp wordt er naar het volgende overgesprongen; er heerst onrust. De zinsflarden zijn vaak onsamenhangend en de bijna stenografische stijl laat ons zien hoe snel de verschillende beelden zich in het hoofd van het meisje opvolgen, alsof er constant gerend wordt door de zinnen en het meisje steeds hijgt en bijna stikt. Dat doet ze ook echt op het eind van het verhaal, waar dat gevoel van geweld ook weer terug komt: ‘Je saigne sur la rue. J'ai joué ma chance:manque de pot. J'étouffe au fond d'un encrier.’ (p.163) Ze pleegt op gewelddadige manier zelfmoord, in de hoop zo haar vrijheid te vinden. De schrijfstijl geeft erg goed het verlies van identiteit en de naamloosheid weer (de naam van het meisje is nooit genoemd in het boek). De vader van het meisje die nooit de tijd heeft gehad de taal correct te leren, praat slecht Frans. Hij slikt letters in, kan andere niet uitspreken: hij praat een echt ‘gastarbeiders Frans’. Dit taalgebruik komt veel voor in de dialogen in de boeken uit deze literatuur.   Zoals het geval is in meerdere boeken, gebruikt Azouz Begag in Le gone du Chaâba Arabisch-Berberse leenwoorden. Kleine kinderen mengen nogal eens zo'n woord door het Frans. Zo zeggen ze ‘Yemma’ of ‘Emma’ wat ‘mama’ betekent, en zeggen ‘zide’ (nog meer) of hebben het over ‘djnouns’ (duivels) en
[p. 58]
eten ‘Chorba’ (soep). Als ze eenmaal naar school gaan verliezen ze de Arabische taal snel. De ouders spreken in de dialogen vaak een mengelmoesje van Arabisch en Frans. Hun woordgebruik is beperkt en de uitspraak is incorrect, immers in het Arabisch bestaan een aantal klanken helemaal niet. Begag geeft dit taaltje fonetisch erg goed weer. Het werkt erg humoristisch, wat ook het doel is van de schrijver. Aldus de vader van Azouz: ‘Ayant constaté que les enfants se tenaient à une distance suffisante pour ne pas entendre ses propos, Bouzid donne son accord à la Gaouria. -Tan a rizou, Louisa. Fou li fire digage di là, zi zalouprix. Li bitaines zi ba bou bour li zafras!’ (p.50) (Tu as raison Louisa. Faut faire dégager de là cette saloperie. Les putains, c'est pas bon pour les enfants!) We hebben dus aan de ene kant te maken met het gebruik van echte Arabische (Berberse) woorden, en aan de andere kant met op zijn Arabisch uitgesproken Franse woorden. Begag geeft achterin zijn roman een Guide de la phraséologie bouzidienne (Bouzid is de vader van Azouz). Hier vinden we de vertaling van onder andere Arabische woorden en van Franse woorden uitgesproken met Arabische klanken, zoals: ‘li zbour’ (de sport), ‘boulicia’ (police) en ‘tilifizou’ (télévision). In het Petit dictionnaire des mots azouziens staat de uitleg van woorden uit het argot van Lyon, gebruikt door Azouz zelf. Het taalgebruik is verder erg begrijpelijk, de stijl is levendig en speels en de verbale expressie verrijkt het verhaal.   In mijn artikel in de vorige Tsjip heb ik al aangegeven dat mij deze literatuur ‘beur’ geschikt lijkt voor het interculturele literatuuronderwijs op de Nederlandse scholen. Zowel de Nederlandse schooljeugd als kinderen van buitenlandse afkomst, en dan met name Marrokanen en Turken, zullen zich goed kunnen inleven in deze romans. Ze zijn bovendien in eenvoudig en begrijpelijk Frans geschreven. Een bijzonder leuke manier om Franse literatuur te lezen en om meer inzicht te krijgen in de problemen van veel immigrantenkinderen.   Yvonne Mekaoui-Jansen is lid van de werkgroep Intercultureel Literatuuronderwijs van de SPL. Adres: Gaussstraat 14, 6533 LE Nijmegen, 080-500668.
Bibliografie Romans over de kindertijd Begag, A., Le gone du Chaâba, Paris, Seuil coll. ‘Virgule’, 1986 Begag, A., Béni ou le paradis privé, Paris, Seuil, Points-Virgule, 1989 Belghoul, F., Georgette!, Paris, Barrault, 1986 Imache, T., Une fille sans histoire, Paris, Calman-Lévy, 1989 Lachmet, D., Le Cow-Boy, Paris, Belfond, 1983

https://www.dbnl.org/tekst/_tsj001199401_01/_tsj001199401_01_0013.php

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------